Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari
Yüklə 2,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
10 təşkilat da var idi. Bu təşkilat öz üzvlərinin milli hisslərini oyatmaq, rus məktəblərində tədris olunmayan türk dilini müstəqil surətdə öyrənmək, yerli ədiblərin əsərlərini oxumaq, onların çarizm əleyhinə yazılmış inqilab şerlərini əzbərləmək və arada bir rotaprinlə çap olunmuş bəyannamələr yaymaq, fəhlələr arasına gedərək azadlıq və inqilab fikirlərini onların arasında sistemli surətdə yaymaq kimi fəaliyyətlərdə bulunurdu. Təşkilatın rotaprinlə çıxan «Hümmət» adlı bir jurnalı da vardı». Bu onun qurub-yaratdığı gizli bir təşkilat idi. Evlərində heç kimin bu haqda məlumatı yoxdu. Dünya görmüş atası axund on səkkiz yaşlı oğlunun hansı işlər gördüyünü bilsəydi, şübhəsiz ki, müəyyən ölçü götürərdi. Amma bu haqda atası heç nə bilmirdi. Yaratdığı gizli təşkilatdan yalnız əmisi oğlu Məmmədəlinin xəbəri vardı. Əmisi oğlu da onun yaratdığı təşkilatın üzvü idi. Təşkilatla maraqlananlar getdikcə çoxalıb artırdı. Bakıda fəaliyyət göstərən daha böyük inqilabi ocaqlar vardı ki, onlar Məhəmməd Əminlə xoş ünsiyyətə girmək, öz tərəflərinə bacarıqlı qüvvələr çəkmək istəyirdilər. Çünki mübarizə qrupunda sağlam qüvvələr nə qədər çox olsa, onda fəaliyyətin kəskinliyi də artır. İlk siyasi mübarizə ili kimi yaddaşına həmişəlik həkk olunan 1902-ci il arxada qaldı. 1903-cü il... Tiflisdə «Şərqi Rus» adlı qəzetin nəşr olunduğunu eşitmişdi. Qəzetin müsəlmanların ehtiyacından, dərd-sərindən bəhs edən, Rusiyada və Qafqazda baş verən hadisələrdən maraqlı yazılar çap etdiyini bilirdi. Uzun illər boyu çarlıq əsarətinin zülmü altında inildəyən və bütün inkişaf, tərəqqi qapılarının üzünə bağlandığı Azərbaycan xalqını silkələyib oyatmaqda qəzetin xidməti böyük idi. «Şərqi Rus»un birinci səhifəsində teleqraf xəbərləri yazılırdı. Bütün nömrələrdə isə dövrün ab-havasını özündə parlaqlığı ilə əks etdirən, geriliyi, cəhaləti güclü tənqid atəşinə tutan müxtəlif mövzulu felyetonlar dərc olunurdu. Bir gün qəlbində xoş istək baş qaldırdı. İstədi ki, müsəlmanların sevimli qəzeti olan «Şərqi-Rus»a məqalə göndərsin. Bəs nədən yazmalı? Xalqın hansı dərdini, ağrısını ilkin üzə çıxartmalı, minlərlə adamı da bu bəladan qurtarmağa yönəltməli? Xalqın dərdi birdirmi, ikidirmi? Əsarətdə inildəyib, bütün hüquqlardan məhrum olan xalqın düçar olduğu xəstəliklərin hansının çarəsindən başlamalı? Dərdin çoxluğu insanı fəaliyyətdən salır. Əl-qolunu bağlayıb müti hala gətirir. Müntəzir vəziyyətdə boyun əydirir, ya da həyatın iztirablardan qaralmış qaranlıq küncünə atıb ahu-zar içində sızıldadır. Elə ilk məqaləsini bu dərdlərin birindən, ondan ötrü əsarətdən qurtarmağın ilk işığı olan dildən yazmağı qərara aldı. Uzun əsrlər boyu farslaşan, sonra da rus kəlmələriylə eybəcərləşib ulu gözəlliyini itirmək təhlükəsində qalan doğma türk dilinin saflığını qorumaq onun ən böyük arzusu idi. Yetmiş, səksən ilə yaxın idi ki, türk övladları «uşkollar»da özgə dil öyrənir, ana kəlmələrini unudub yaddan çıxarırdılar. Şanlı keçmişindən 11 getdikcə uzaqlaşıb bu yadlaşan adamlar evdə-eşikdə, çöldə-bayırda incə və saf türk lisanında deyil, rusca danışırdılar. Sanki ana türkcə kəlmə kəsməyi özlərinə ar bilir, yaxud da gerilik əlaməti sayırdılar. Bu, xalqın içərisini kəsən, varlığını tapdaq altına salan ən dəhşətli xəstəlik idi. Üzdə tez sağalacağına ümid bəslənilən bu dərd qorxulu viruslarını getdikcə geniş kütlələr arasına yayır, çarəsiz olurdu. İlk məqaləsini yazmaqda məqsədi də bu qara tufanın qarşısını vaxtında almaq idi. Yazdığı məqaləni poçtla Tiflisə göndərdi. Sonra həyəcanlı günlər başlandı. Böyük səbirsizliklə yazısından soraq gözlədi. Bəzən gözləməkdən səbri tükənir, ümidsizləşirdi. Məqaləsinin unudulduğunu, yaxud bəyənilmədiyini düşünür, lakin içərisindəki inam işığını tam öldürmürdü. Hər dəfə gedib «Şərqi- Rus» qəzetini alır, əvvəl tələsik halda bütün səhifələri gözdən keçirir, göndərdiyi yazını görməyəndə məyuslaşır, sonra acgözlüklə çap olunmuş məlumatları oxuyurdu. Beləcə, baharın xoş günləri intizar içində yaşadığı ömürdən keçib gedirdi. Amma bir gün... Həmin gün sevincinin həddi-hüdudu yoxdu. «Şərqi-Rus» qəzeti onun göndərdiyi məqaləni «Bakıdan məktub» başlığı altında çap etmişdi. Sonralar yaşa dolanda, yurdundan didərgin salınıb ömrünün qürub çağını yaşayanda ilk yazısının necə çap olunmağını belə xatırlayacaqdı: «Bakıda 1903-cü ilin baharı idi. Qaladibi parkının xiyabanında dolaşan gənclərlə bir yerdə idim. Hamısı rusca danışırdı. Ana dili olan türkcə yerinə pozuq da olsa ruscaya üstünlük verirdilər. Bu mövzu ilə bağlı rusca danışanları tənqid edən bir məqalə yazdım və Tiflisdə çıxan «Şərqi-Rus» qəzetinə göndərdim. Mövzunun qəzetin adına və qayəsinə uyğun olmadığını düşünmədən günlərcə Tiflis poemasını gözlədim. Bu yazının «Bakıdan məktub» başlığı ilə basıldığını görüncə duyduğum sevinci deyə bilmərəm. Bu sevinci ilk yazısı çap olunanlar yaxşı bilirlər. Bu günə qədər davam edən mücadilələrimin başlanğıcı və çıxış nöqtəsi bu məqalə olmuşdur. Etiraf edirəm ki, başlanğıcda milliyyətçi olmaqdan çox, hürriyyətçi idim». İlk məqaləsinin belə hörmətli qəzetdə çap olunmağı onun yazmaq və çarlıq əleyhinə, istibdad zülmünə qarşı mübarizə ehtirasını daha da coşdurdu. Yurddaşlarının getdikcə sıxlaşıb mövcud rejimdən yaxa qurtarmağa meylinin gücləndiyini də hiss edirdi. Amma xalqın ağrısı bir idimi, iki idimi?... Apardığı bu böyük mübarizə yolunda ilkin maneələrdən biri savadsızlıq idi. Məktəblərin olmamağı, ana dilində oxumağın qeyri-mümkünlüyü adamların gözünü bağlayır, inkişaf edib irəli getmək istəyini boğurdu. Xalqın cavanları elm öyrənmək, bilik qazanmaq əvəzinə geriliyi, cəhaləti möhkəm tutub saxlayan işlərlə məşğul idi. Adamların çoxunda isə övlad oxutmaq həvəsi belə yox idi. Atanın, ananın bir başlıca istəyi vardı: oğul bir işin qulpundan yapışsın, çörək pulu qazansın. Varını, dövlətini özgələr yeyən bu adamları qınamaq da olmazdı. Yoxsulluğun, ehtiyacın öz amansız qanunları var! Yüklə 2,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|