Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

12 
 
Amma  içərisindən  keçən  bir  istəyi  -  camaatı  elmli,  oxumuş  görmək 
arzusunu təbliğ edib hamıya çatdırmaq istəyirdi. Elə bu niyyətlə «Müxəmməs» adlı 
bir  şer  yazdı.  Şerdə  elmdən  danışır,  dünyada  hər  şeyin  onunla  bağlandığını  izah 
edirdi. Elmsiz tərəqqi, inkişaf da mümkün deyil. Elmə sahib olmadan düşdüyün qul 
əsarətindən  xilas  yolunu  tapa  bilməzsən.  Elmin  hünəri,  bacarığı  ilə  bağlı  qapıları 
açıb, qaranlıqları işıqlandırmaq olar. 
Yazdığı şeri böyük ümidlə Tiflisə — «Şərqi-Rus» qəzetinə göndərdi. Yenə 
həyəcan və səbirsizliklə dolu günlər başlandı. İlk yazısını az əvvəl çap etmiş qəzet 
şerinə də işıq tutacaqdımı? Əslində onu ən çox narahat edən şerdə xalqa çatdırmaq 
istədiyi  «elmdən  qaçma,  onu  öyrən»  fikri  idi.  Təşkilatında  çalışan  türk  dostlarını 
həm də həvəsləndirmək, apardıqları təbliğat işində onlara dayaq duran qüvvələrin 
olduğunu  bildirmək  istəyirdi.  Deməli,  on  səkkiz,  on  doqquz  yaşında  əsarət 
zəncirindən  açılıb  qurtarmaq  istəyənlər  tək  deyil,  xalqın  ağrıları  üçün  yananlar 
çoxdur... 
«Müxəmməs» şerinin qəzetdə çap olunacağını gözləyirdi... Günləri həyəcan 
içində  yaşayırdı.  İlk  məqaləsinin  işıq  üzü  görməyi  ona  qol-qanad  vermişdi.  İndi 
ikinci yazısının sorağında idi. 
Baharın ən gözəl çağı olan bərli-bəzəkli may ayının ortalarında poçta gedib 
«Şərqi-Rus»  qəzetinin  gəlib-gəlmədiyini  soruşdu.  Növbəti  nömrəni  alıb  elə 
oradaca  səhifələri  gözdən  keçirdi.  İlk  səhifədə  teleqraf  xəbərləri  verilmişdi. 
«Tiflisski  listok»  qəzetindən  alınmış  Qafqaz  xəbərlərinin  ardı  çap  olunmuşdu. 
Qəzetin  üçüncü  səhifəsində  isə  on  doqquzuncu  nömrədən  davam  edən  bir  yazı 
verilib.  Yazıda  həmişəki  ağrı  təsvir  olunub:  dövləti  aliyə  Rusiya  qanunu  ilə 
müsəlman  ruhani  sinfinə  girən  şəxs  gərəkdir  ki,  Rusiyada  təlim  almış  olsunlar. 
...Bəs bizə molla kim, qəravət kim edəcəkdir! 
Üçüncü səhifənin ikinci sütununda onun «Müxəmməs» şeri çap olunmuşdu. 
«Şərqi-Rus»un  18  may  tarixli  20-ci  nömrəsi  də  yaddaşına  xoş  xatirə  kimi  həkk 
olundu. 
Ömrünün sonrakı  kəşməkeşli illərində  də  az şer  yazmadı.  İçərisindən axıb 
gələn  bu  qəlb  ağrılarının  heç  birində  bütün  şerlərə  məxsus  «gül,  bülbül,  bulud, 
yağış» sözlərini  işlətmədi.  Ürəyinin odu ilə  isinmiş  xoş avazlı  misralardan  yalnız 
xalqın ağrısı qopdu, dərdi eşidildi. Ömrünü bütövlükdə həsr etdiyi azadlıq yanğısı 
bu  şerlərin  mayası  oldu.  Qocalıb  yaşa  dolanda  alınmış  vətənindən  uzaq  düşüb, 
doğma  yurdundan,  istəkli  balalarından  tənha  yaşayanda  qəlbinin  iniltisi  və 
ömründən ötüb getmiş günlərin həsrəti ilə sonuncu şerini yazanda da hər istəyinin 
fövqündə  tutduğu,  azadlıqdan,  istiqlaliyyətdən  söz  açdı.  Bunlar  sonralar,  çox 
sonralar oldu. 
Hələlik 1903-cü ildir. Bakıda az sonra təlatümə gələcək coşğun bir dənizin 
zəif  çırpıntıları  hiss  olunur.  Gizli  təşkilatlar  fəaliyyətdədir,  siyasi  coşğunluq  hər 
yanda alovlanır. Çarı devirib yıxmaqdan ötrü müxtəlif üsullarla təbliğatlar aparır. 

---

13 
 
Məmməd  Əminin  fəaliyyət  dairəsi  getdikcə  genişlənir.  Dostları  ilə  çoxlu 
mütaliələr edir, inqilabi ruhlu yazılar oxuyur, mübarizə yolunda qətiyyətli olurdu. 
1903-cü  il  Bakısının  yadında  qalan  hadisələrindən  biri  Bibi-heybətdən 
başlanan  tətil  idi.  Hələ  aprelin  18-də  qatarda  Bakıya  Balaxanıdan  çoxlu  fəhlələr 
gəlib  toplaşmışdı:  15  minə  kimi  adam  sakitcə  gəzişib      dağılışmışdı.  Bu  qarşıdan 
gələn nümayişin xəbərdarlığı idi. 
Mayın 1-də 20 mindən çox adamın iştirakı ilə etiraz nümayişi keçirildi. Saat 
12-də Tağıyev teatrının və Parapetin yanında çoxlu adamlar toplaşmışdı. Əllərində 
çarın karikaturalarını tutmuş adamlar inqilabi mahnılar oxuyurdular.... 
Bu,  Bakıda  əzilənlərin  ən  güclü  etiraz  səsi  idi.  Getdikcə  alovlanan 
fəaliyyətinin ilk coşğunluq dövrünü Məmməd Əmin Rəsulzadə belə danışarmış: 
....Evimizin  küçəyə  ayrıca  bir  qapısı  açılan  otağında  arxadaşlarımla 
toplanardıq.  Otaqdakı  kitabxanadan  faydalanır,  türkcə  çalışır,  çarlıq  əleyhinə 
danışır və hürriyyət məsələlərini müzakirə edirdik. Yazı və bəyannamələr yazar və 
onları yayardıq. Bu yazılar sonradan qəzet halına düşdü. Xoşuma gələn «hümmətül 
ical  taklauc  cibal»dakı  «hümmət»  sözünü  bu  qəzetə  ad  seçdim.  İstibdad 
əleyhindəki  bu  çalışmalarımda  bir  milliyyətçilik  yox  idisə  də,  milliyyətçiliyə  və 
istiqlalçılığa doğru gedən bir istibdad düşmənliyi vardı. 
Çarlıq əleyhinə olan fikirlərimi ehtiva edən «Hümmət» bir dəfə atamın əlinə 
keçir.  Yazımı  tanıyır.  Məni  sorğu-suala  çəkdi.  Ona  «bu  bir  yazıdır,  sadəcə 
oxunmaq  üçün  yazdım,  bomba  da  ola  bilərdi  və  o  zaman  lazım  olan  yerlərə 
atardım»  dedim.  Gözləmədiyi  bu  cavab  atamı  çox  hiddətləndirdi.  Buna 
baxmayaraq, üzərində çox durmadı. Məni inandığım bir yolda öz fikirlərimlə baş-
başa buraxdı... ». 
Başçılıq  etdiyi  Hümmət  təşkilatına  sonradan  yolları  başqalaşan  Nəriman 
Nərimanov, Məşədi Əzizbəyov və qeyriləri daxil idi. Təşkilatın «Hümmət» adı ilə 
bir  qəzeti  də  çıxırdı.  Sonradan  həmin  qəzet  «Təkamül»  adı  ilə  çıxmağa  başladı. 
«Hümmət»  təşkilatının  fəhlələr  arasında  təsiri  getdikcə  artırdı.  Bu  da  şübhəsiz  ki, 
Bakıda o zaman fəaliyyət göstərən, amma prinsip etibarilə bir-birinə düşmən olan 
bolşevik və menşeviklərin diqqətini cəlb edirdi. 
1903-cü  ildən  fikir  ayrılığına  başlayan  bu  qruplar  mübarizə  üsuluna  və 
taktikalarına  görə  bir-birindən  fərqlənirdilər.  Menşeviklər  də  çarizmi  devirmək 
istəyir  və  respublika  üsul-idarəsini  qurmağa  çalışırdılar.  Yeni  qurulacaq  sistemdə 
burjuaziyanı  inkar  etmir,  zorakılıqdan  uzaqlaşır,  aşağıdan  yuxarıya  əsaslanan  bir 
seçki yolu ilə demokratiyanı üstün tuturdular. 
Bolşeviklərin  yolu  isə  başqa  idi.  Marksizmin  xəyalpərvər  bərabərlik 
nəzəriyyəsi  ilə  zəhərlənmiş  bu  adamlar  mövcud  şəraiti,  qanun-qaydanı,  hər  hansı 
bir zümrə ilə əlaqəyə girməyi qəbul etmir, yalnız proletar sinfinin hegemonluğunu 
təbliğ edirdilər. Onların fikrincə hakimiyyətə gələcək yeganə qüvvə proletariatdır. 
Çünki proletariatın zəncirdən başqa itirməyə heç nəyi yoxdur. 

---