Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari
Yüklə 2,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
16 Hələliksə... hələlik o qanlı terror maşınını işə salacaq adam Novxanı məscidində, minbərin içində gizlənib ürəyinə kin-küdurət yığırdı. Bütün insanlardan qisas almaq, onları özünün əsarəti altında saxladıb, qula çevirmək planını düşünürdü. Bu məqsədə gəlib çatmağın yeganə yolu «proletariatdan», «əzilən sinif»dən istifadə etmək idi. Axund minbərdə müqəddəs quranı oxuyur, adamları paklığa, xeyirxahlığa çağırırdı. Əsrin cəlladı isə minbərin içində əyləşib kütlələri əzabla qırıb, işgəncə ilə öldürməyi düşünürdü. Amma onu dəfələrlə ölümdən qurtaran bir adama —köhnə mübarizə dostu Məmməd Əminə də borcunu qaytaracaqdı. Bütün bunlar çox sonralar olacaqdı. Qafqazda inqilabi coşğunluq artır, siyasi mübarizə kəskinləşirdi. İnqilab alovunun artmağı çar imperiyasını yaşadanların ümdə narahatlığına çevrilmişdi. Əsarətdən silkinib yaxa qurtarmaq istəyən Bakının odunu necə söndürməli? Bu işdə uzun illərin təcrübəsindən istifadə edilməlidir. Qafqaziyada imperiya boyunduruğuna ən asan yolla girən ermənilərdir. Qafqaz xalqları bu günə kimi də Rusiya əsarətində qalmaq əleyhinə üsyanlar edir, döyüşüb qan tökürlər. Hələ ötən əsrdən ermənilər gizli yollarla (sonra açıqdan-açığa) rus təbəəliyini qəbul etmək istəyində olduqlarını bildiriblər. Hələ xanlıqlar dövründən ermənilər dəridən- qabıqdan çıxır, rusların onların türk zülmündən qurtaracağına inanırlar. Çox geniş planları var. Əvvəl istəkləri Rusiyanın ətəyindən yapışıb türk əsarətindən qurtarmaq, sonra geniş ərazilər əldə etməkdir. Ermənilər həmişə çar Rusiyasının könüllü quluna çevrilməyin tərəfində dayanıblar. Və bu yolda hər cür xəyanət etməyə razılaşıblar. Eyni zamanda Türkiyə ilə həmişə müharibə və çəkişmədə olan Rusiya ermənilərin «biz xristianıq» deyib qürrələnməyindən məhz öz məqsədi üçün istifadə edirdi. «Böyük Ermənistan» yaratmaq ideyası ilə xəstələnmiş erməniləri qızışdırmağın ən yaxşı yolu onlara torpaqlar vəd etmək idi. 1890-cı ildən fəaliyyət göstərən «Daşnaksütun» partiyası onların arasında geniş təbliğat aparır, özünə çoxlu tərəfdarlar toplayırdı. Əvvəllər Türkiyə torpaqlarına göz dikən ermənilər indi bu boş xəyallarına daha bir istək də əlavə etmişdilər — Azərbaycan torpaqlarına sahib olmaq. 1904-cü ildən başlayaraq «Daşnaksütun» partiyasının bu ümumi göstərişi ilə hərəkət edirdilər. Çar məmurları isə onları gizli şəkildə silahlandırırdı. İndi yenə məqam gəlib çatmışdı və onlardan istifadə olunmalıydı. Azərbaycanın içərisində—Qarabağda onlar çoxluq təşkil edirdi və bu torpağı ələ keçirmək çoxdankı niyyətləri idi. Qırğını başlamaq haqqında siyasi uzaqgörənliyi olmayan ermənilərə fitva verildi. İmperiya könüllüləri işə başladılar. Erməni-müsəlman davası ucbatından evsiz-eşiksiz qalanlara köməkdən ötrü ianə dəftərləri açılır, pul-para toplanılırdı. İrandakı müsəlmanlar din qardaşlarının halına yanıb çoxlu yardım edirdilər. 17 Qırğın davam edirdi. Günahsız adamların qanı tökülürdü. 1905—06-cı il qırğınının ağrıları idi bunlar. Belə bir zamanda tanınmış ziyalı Əhməd bəy Ağayev «Fədai» partiyası yaradıb xalqı qırğından qurtarmağa, erməni hücumundan qorumağa çalışırdı. Partiyanın Qarabağda, Şuşada, Gəncədə yerli komitələri yaradılmışdı. Partiya imperiyanın qoruyub müdafiə etdiyi güclü və hiyləgər bir düşmənlə üz-üzə dayanmışdı. Hər cür silahları — hətta topları olan ermənilər imperiyanın çaldığı hava ilə oynayıb uzağı görmədən, özgə torpağına sahib olmaq istəyi ilə vəhşiliklər edirdilər. Əhməd bəy Ağayevin başçılıq etdiyi «Fədai» partiyası həmin vaxtlar Qafqaz baş valisinə bir bəyannamə göndərdi. Ermənilərin qarşısını almağa çağırış ruhunda yazılmış bəyannamənin sonu bu sözlərlə bitirdi: «Daşnak» firqəsi əmin olsun ki, heç bir vaxt biz öz millətimizin xarabazarlığı və külü üzərində erməni millətinin səadət və xoş güzəranlıq qurmasına yol vermərik». Azərbaycanın bütün imkanlı adamları yuxarıdan ipi tərpədilən bu «oyuna» qarşı çıxırdılar. Davam etməkdə olan dəhşətli hadisə Məmməd Əmini çox ağrıdır, əzab verirdi. Xalqın necə qüvvətli və hiyləgər bir düşmənlə üz-üzə dayandığını o yaxşı başa düşürdü. Çar imperiyasının belə dəhşətli siması açılanda, ermənilərin onun əl oyuncağına çevrilib istənilən xəyanətə hazır olduqlarını görüb anlayanda iyirmi iki yaşı vardı. Bu qorxulu siyasət oyunu Məmməd Əminin sonrakı fəaliyyətinin məzmunca başqalaşmağına böyük təkan verdi. Bu günə kimi tutduğu mübarizə yolundakı çox qaranlıqlara işıq düşdü. Xalqın düçar olduğu bəlaların haradan baş alıb gəldiyini tam genişliyi ilə anladı. Elə iyirmi iki yaşın düşüncəsi ilə baş verən qırğın haqda içəri ağrılarını yazıb qəzetlərdə çap etdirirdi. «İrşad»da çap olunmuş «Kənddə müsibət» məqaləsində yazırdı: «...On bir aydır ki, biz bir-birimizi öldürməkdən, malını qarət, əmlakını təhriqdən usanmayırız. Heç bir tərəf öz qəbahətini qanmayıb göyü atəşfəşan kimi gah sakitləşib kahi nafeyi-ədavəti şöləvər ediriz. Oktyabrın yeddisindən sonra bu qırğınların təkrarına hərgiz inanmayırdınız. Lakin Gəncə və Tiflis hadiseyi ələməngizləri bizim fikrimizə müğayir olaraq müsibətlər üstünə təzədən qəm və ələm artırdılar. Xərabələrin, füqarələrin ədədi dəxi də artdı. Əmma ədib şəhidlərimizdən birisinin dediyi kimi bu vaqiələri qanuni-ətalət babindən hesab edib, bir növü özümüzə təskine qəlb verir. Əmma bu günlərdə yetişən xəbərlər ki, guya Qarabağda şuluqluq üz verib, bizi bu ümiddən dəxi salıyor. İmdi hər kəs əhvalata nikbinlik deyil, bədbinliklə baxırlar. Çoxları sülh və müsalimətdən qəti ümid edir, aləmi ədavət və qisasda cövlan edirlər. Çarəmiz nədədir? Din, ianə yerləri açıb vəhşiyanə mütəzərrir olanlara maddi kömək edəriz... Üçüncü əlac yazıçılar əlindədir. Yazıçılar lazımdır ki, nüfaqə bir cüzi də olsa xidmət edən məqalələrdən ibrazi-nifrət və narazılıq etsinlər. Bunu Yüklə 2,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|