Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

18 
 
bilməlidir  ki,  erməni  müsəlman  əlaqəsinə  zərbi  hərəkət  verən  idareyi-müstəbide-
maziyyə  oldusa  da,  amma  bu  qədər  davam  edib  uzanmasına  hamana  nifaqpərəst 
yazıçıların  təğrirati  tərifayələri  səbəb  oldu.  Hərgah  erməni  məsələsi  panislamist 
kimi kitablar əvəzində məhəbbət və qardaşlığa çağıran rəsalələr nəşr etsəydilər bu 
qədər  nahəq  qanlar  tökülməyib,  bu  qədər  evlər,  xanimanlar  bərbad  olub  viran 
qalmazdı; Bu qədər arvadlar dul, bu qədər uşaqlar yetim düşməz idi. 
Ey vətəndaşlar! Bəsdir bu qədər həlakət! Bəsdir bu qədər qəflət!». 
Məmməd  Əmin  qırğınla  bağlı  yazılarında  ən  çox  bir  şeyə  diqqət  yetirir: 
Günahkar  kimdir?  Günahı  olmayan  adamların  qanını  axıtmaqda  hansı  məqsəd 
güdülür! Və anladır ki, bu iş «şeytan» əli ilə yapılıb. «Şeytan» bu işi görməkdə öz 
məqsədini  güdüb.  Məqalələrinin  birində  isə  hadisəni  törədənlərin  kim  olduğunu 
açıqca yazıb xalqa çatdırır, düşməni tanımağa çağırır. 
«...Budur,  Qarabağ  dağılmış,  Zəngəzur  talan  olunmuş,  yüzlərcə  kəndlər 
yəğmayə  getmiş...  bu  mənzərə  görüləcəyi  şərhə  gələsi,  qələmlə  vəsf  ediləsi  iş 
deyil... 
Hökumət  isə  öz  işinə  məşğul  olub  burasına  heç  diqqət  belə  etmiyor.  Nə 
üçün də eləsin?! 
Hər bir aclara, yalavaclara o kömək etməli olsa, bəs bu hərbi məhkəmələri, 
cəza dəstələrini kim tərtib etsin? Və bir də hökumətə «asiləri» sakit etmək məsələsi 
hər  bir  şeydən  əvvəl,  hər  bir  şeydən  müqəddəm  gərəkdir.  Hökumət  xarici 
məmləkətlərdən  pul  borc  edib  qarabağlılaramı  xərc  eləsin—anlamamışdı.  Bir 
zamanda  ki,  əsl  «məmləkət  düşmənləri»  sağ-salamat  dura—hökumət  gəlib  belə 
cüziyyata  baş  qatacaqmı?  Budur  «şeytan»  işinin  nəticəsi!  Budur  «millətçilərin» 
səmərəsi, budur müxtəlif maskalar altında gizlənən zalimanə qəti rəhmanə işləri!» 
İlkin dövründəki məqalələrində Məmməd Əmin həyatın müxtəlif sahələrinə 
toxunur.  Cavan  və  səriştəsiz  olmasına  baxmayaraq  ifadə  tərzi  qüvvətli,  məntiqi 
kəsərlidir.  Yazılarında  çəkisiz,  boş  sözə  rast  gəlinmir.  Ən  tutqun  və  qaranlıq 
görünən problemə  işıq  salmağı, açıq  gözlə baxmağı bacarır. Məqalələrində  yalnız 
problemləri qaldırmır, eyni zamanda onların həlli yollarını göstərib ümumən fikrini 
ona  yönəldir.  Yazılarında  dil  rəvanlığı,  axıcılıq  var.  Şerdən  süzülüb  gələn  qəribə 
liriklik, pafosluq var məqalələrində. Bu da onun özünə məxsus publisistik üslubun 
formalaşdığını  göstərir.  Məmməd  Əminin  bu  yazılarında  müxtəlif  mübahisəli 
məsələlərə  müdaxiləsi  də  maraqlıdır.  Mübahisələrin  tam  təfərrüatına  bələd 
olduğundan hadisədən düzgün çıxış yolunu da göstərə bilir. 
1906-cı il, Əhmədbəy  Ağayevin redaktorluğu ilə  «İrşad» qəzeti  fəaliyyətə 
başlayır. «İrşad»ın fəal  əməkdaşı və sonradan müvəqqəti redaktoru olan Məmməd 
Əmin qəzetdə çoxlu yazılar çap etdirir. Lakin ilkin vaxtlar çoxları «İrşad»ın çapına 
mane  olur.  Fikirlərini  belə  izah  edirlər:  bu  qəzet  araya  nifaq  salacaq.  «İrşad»a 
hücumlar  başlayır.  Şəhərdə  bəzi  söz-söhbətlər  yayıb  «İrşad»ı  gözdən  salmağa 
çalışır və təkidlə deyirlər. Şəhərdə iki qəzetin çıxmağı nəyə lazım? Bu ümumi işə 
maneçilik törətməyəcəkmi? Əgər «Həyat» qəzeti nəşr olunursa, onda «İrşad» nəyə 

---

19 
 
lazım? Bəziləri isbat etməyə çalışır ki, bir yerdə iki qəzetin çıxmağı bir ölkədə iki 
hökmdarın  ağalıq  etməyi  kimidir.  Bu  çəkişməyə,  fikir  ayrılığına,  nəhayət,  nifaqa 
gətirib çıxaracaq. 
Məmməd  Əmin  qəribə  fikirlər  irəli  sürən  və  bununla  da  əslində  inkişafa 
mane  olan  adamlara  qəzəblənir,  onları  qaranlıqdan  həqiqət  işığına  çəkir.  «Mocibi 
heyrət» (heyrətə səbəb)   adlı   məqaləsində  yazır: 
«...Əcəba nə üçün gərək qəzetə çox olduqcan nifaq artsın? 
Bərəks, olar cərayit və ruznamələrin çoxluğu ittifaq, ittifad artıb, insaniyyət, 
həqqaniyyət, mədəniyyət tərəqqi etməlidir. Buna intifaatı çox olan millətlərin halı 
şahidi aşkardır. 
Şəhərimizdə  bir  qəzet  nəşr  edilərək,  millətimizə  həyat  bağışlandı.  Həyat 
olandan sonra  «İrşad» lazımeyi  mədəniyyət olduğundan İrşadın zühuru  məmlubi-
təbii olmazmı? 
Fikrimcə  «Həyat»  ilə  «İrşad»  sütunlarında  yekditərinə  intişam  bəndləri 
yazılur isə, hərflər budur əlayiyi-nifaq deyə çığıracaqlar. Lakin xeyir, bu tənqidlər 
hərgiz  qəbi,  ədavətəngiz  olmayıb,  bəlkə  həqiqəti  faş  etməklə  bir  asan  yol,  bir 
müstəqilzadır. 
Ey Həyatçılar! Və ey İrşadçılar! Hər kəsdə nə nəqs, nə eybi var isə, özünə 
faş  edin,  tainki  o  eybdən,  o  nəqsdən  müvərra  olsunlar.  Millətin  ehtiyaclarını, 
dərdlərini  tənqiddən  keçirib  ona  ayinə  olun.  İntiqaddan  əl  çəkməyiniz,  çünki 
tənqidsiz  heç  bir  sənəd  heç  bir  hirorət  tərəqqi  etməmişdir.  Göstərin  ki,  müsadeyi 
əfkaridən nifaq degil, həqiqət, səadət və rəqqi çıxar». 
Cəhalətin, geriliyin üzə çıxardığı ağrılar Məmməd Əminin yazılarından bir 
inilti kimi qopur. Millətin cavanları əyri yola düşüb el-oba dərdi çəkmirsə, əyyaşlıq 
və kefcilliklə məşğul olursa, xalq fəlakətə sürüklənmirmi? 
Aydın  fikirli  ziyalılarımızın  hamısı  o  illərdə  xalqı  avamlıq  və  gerilik 
bataqlığından  dartıb  çıxarmağa  çalışırdılar.  Əsrin  əvvəllərində  yaşayan  az  qələm 
əhli  tapılar  ki,  bu  dərddən  içərisi  narahat  olmasın,  alovlanmasın.  Bu  ağrıya  hələ 
ötən  əsrdə  məruz  qalan  ziyalılarımızdan  biri  —  Həsən  bəy  Zərdabi  min  bir 
müşkülatla «Əkinçi» qəzeti çıxarıb şikayətlə deyirdi: «Bəli, biz hamımız quluq və 
buna  səbəb  bizim  ata-baba  adətləridir.  Xülasə,  Məşriq-Zəmində  azadlıq 
olmadığına, biz Avropa əhlindən geri qalırıq». 
Əsrin əvvəllərində isə əksər ziyalılarımız üzünü xalqa tutub uca səslə, bağrı 
yanıqlı halda deyirdi: «Ey müsəlman qardaşlarım!» Yəni bu müraciətlə bildirmək 
istəyirdi  ki,  başın  üzərində  fəlakət  dolaşır.  Düşdüyün  bəladan  qurtarmaq  yolunu 
tap.  Cəmi  xalqlar  azadlığa  qalxır,  inkişafa  başlayır,  sən  isə  yatmısan.  Ayılıb 
ətrafına nəzər sal, gör ki, aləmdə nələr baş verir, hansı tufanlar qopur, dəyişikliklər 
gedir.  Ayılıb  birdəfəlik  anla  ki,  niyə  səni  saymayır,  istismar  alətinə  çevirirlər, 
torpağının var-dövlətini özgələr yeyir, sən isə aclıq və səfalət içində inildəyir, bir 
kəlmə də olsun demirsən. Sanki bunu qəbul olunmuş qayda kimi qəbul edirsən! Aç 
gözlərini, diqqət et aləmə! Min bir dərdə mübtəla olmuş xalqın halına doğrudan da 

---