Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

---

1 
 
AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLĠ ADAMLARI 
 
 
 
 
 
 
 
 
NƏSĠMAN YAQUBLU 
 
 
 
 
 
MƏMMƏD ƏMĠN RƏSULZADƏ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI. GƏNCLĠK, 1991. 
 
 

---

2 
 
Rəyçi filologiya elmləri doktoru, 
professor Şamil Qurbanov 
 
Redaktoru Elmira Fərruxzadə 
 
 
 
 
Y 15 Yaqublu N. Q. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə. (Azərbaycanın görkəmli adamları). B.Gənclik, 
1991. 308 səh. 
 
 
 
Bu  kitabda  xalqımızın  görkəmli  oğlu  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  həyat 
və  fəaliyyətindən,  Azərbaycanın  müstəqilliyi  uğrundakı  mübarizəsindən  danışılır. 
Kitabda  M.  Ə.  Rəsulzadənin  İranda,  Türkiyədə,  Azərbaycan  Demokratik 
Respublikası  dövründəki  fəaliyyətinə  geniş  yer  verilib.  M.  Ə.  Rəsulzadənin 
müxtəlif  dövrlərdə  Stalinlə,  Şaumyanla,  Hitlerlə  münasibəti  də  əsərdə  öz  əksini 
tapıb. 
Kitabda  M.  Ə.  Rəsulzadənin  mühacirətdə  çıxardığı  jurnallara,  Azərbaycan 
legionlarının təşkilindəki roluna geniş yer ayrılıb, onu tanıyan, hazırda Türkiyədə 
yaşayan dostlarının xatirələri toplanıb. 
 
 
 
Y 4702060204    149-91 
    M 653(07)-91    
 
ISBN   5 – 8020 – 0708 – 7 
                     
 
 
 
 
 
 
© Gənclik, 1991. 
 
 

---

3 
 
YADDAġ ĠġIĞINDA 
 
«...Bir gün həyatınızı yazacaq bəxtli bir türk gənci, yaxud da şəxsiyyətinizi 
canlandıracaq bir türk sənətkarı, ömrünüzün hər dövrünü qavrayıb anladıqca «nə 
şərəflidir  mənə  ki,  bu  yaşamağa  dəyər  səhifələri  canlandırıram»  —deyə 
sevinəcəkdir,  bunların  əsərlərini  oxuyan  və  ya  seyr  edənlər  də  sizi  daima  sonsuz 
məhəbbət, hörmət və rəhmətlə anacaqlardır». 
MƏMMƏD ƏMĠN RƏSULZADƏNĠN 
ANADAN OLMAĞININ 
70-CĠ ĠLDÖNÜMÜ MÜNASĠBƏTĠLƏ 
DOSTU CƏFƏR KRIMƏRĠN 
ONA YAZDIĞI MƏKTUBDAN. 
 
Ömrünün qürub çağını yaşayan qoca ölümlə çarpışırdı. Qara nəfəsli ölümün 
iti dırnaqları işıqlı dünyadan aparmaq üçün ona sarı uzanmışdı. Gözlərində qəribə 
bir  təlaş  dolaşsa  da  ölümdən  qorxmurdu.  Amma  tez-tez  təngnəfəs  olur,  boğulur, 
sıxıntıdan qurtarmağa çalışırdı. 
Ölüm yavaş-yavaş ona yaxınlaşırdı. 
Qoca ölümdən qorxmurdu... 
Dünyanın  çox  dəhşətlərini,  zülmlərini  görmüşdü.  Uzaq  Şimalın  buzlu 
cəhənnəmində  neçə  il  ömrü  çürümüşdü.  Günlərlə  ac-susuz  soyuq  döşəmələrdə 
uzanan yüzlərlə dostlarından təkcə o sağ qalmışdı. Neçə igid dostunu itirmişdi! O 
günləri xatırlayanda həmişə əsəbiləşir, gözlərinə qaranlıq çökür, həyəcandan əsirdi. 
Ötənlərlə,  yaşadığı  çoxillik  ömrüylə  bağlı  görüb  şahidi  olduğu  hadisələrin  hamısı 
ağrı-acı içində idi. Belə iniltili xatirələrin yalnız iki ilində güclü işıq alovu vardı. O 
işıq ötənlərin çox-çox uzaqlığından hərdən güclü şəfəq saçır, üzünü nura boyayırdı. 
Ölüm  yatağında  çırpındığı  anlarda  həmin  işığa  can  atırdı  qoca.  Lakin 
ölümün qara nəfəsi o həzin xatirə işığını getdikcə zəiflədir, qaranlığa boyayırdı. 
Qoca yaddaşındakı işığı sönməyə qoymayıb ölümlə çarpışırdı. 
Nəvə-nəticələri,  qohumları,  qonşuları  qocanın  dövrəsinə  yığılmışdılar. 
Hamı onun əzab içində çırpınıb işıqlı dünyayla vidalaşmağına baxırdı. 
Qəfildən qoca qəribə sözlər danışmağa başladı və çoxları bunu ölümqabağı 
sayıqlama kimi başa düşdü. 
Qoca danışırdı:  
— Götürün ordan 55-10-na zəng vurun! 
Otaqdakılar təəccüblə bir-birlərinə baxdılar: Bakıda belə telefonmu var? 
Qoca yenə dilləndi: 
— 55-10 cavab vermirsə, 3-32-yə zəng vurun! 
Otaqdakılar yenə təəccüb içində çiyinlərini çəkdilər. 
Qoca hirsləndi: 
— Onda 6-10-na zəng vurun, ola bilməz ki, cavab verməsinlər. 

---

4 
 
Hamı  susurdu.  Başı  üzərində  ölüm  kölgəsi  dolaşan,  bükülüb  yumağa 
dönmüş  qocaya  baxıb  ürəklərində  təəssüflənir,  halına  acıyır,  sayıqladığını 
düşünürdülər. 
Qoca  bu  dəfə  sakit,  yavaş-yavaş  danışmağa  başladı.  İndi  onun  dediyi 
sözlərdə sayıqlamaq yox, güclü həqiqət işığı alovlanırdı: 
—  Bakının  gözəl  günləri  idi.  Nikolayevski  küçəsi  ilə  getməyi  xoşlardım. 
Hər  yanda  adamlar  şən,  üzügülər  görünürdü.  Bax  o  tərəfdə,  Birjeva  küçəsində 
Danimarka    konsulluğu vardı. Ondan bir az aralıda, elə həmin istiqamətdə İsveçrə 
konsulluğu yerləşirdi. İtaliya konsulluğu isə Krasnovodski küçəsində idi. Mariyski 
11-də  «uşaq  evi»  vardı,  bütün  maddi  köməyi  hökumət  edirdi.  Parlament  binası 
yanında  «istiqlaliyyət  muzeyi»  yaradılmışdı..  Tez-tez  gedib  o  muzeyə  baxardıq. 
Adamların  əyləncə  yeri    çoxdu.  Primorski  küçəsində  «Təbəssüm  teatrı»,  Dumski 
meydanda «Türk ocağı» yerləşirdi. Şəhərdə gör neçə kinoteatr vardı: Malakanskidə 
«Ampir»,  Vorontsovskidə  «Mars»,  Olkinskidə  «Fransız»,  Böyük  Morskidə 
«Fenomen»...  Gözəl  günlər  idi.  Adamlar  xoşbəxt,  azad  yaşayırdı.  Hər  şey 
özümüzünkü  idi.  Birjeva  küçəsində,  Yefimov  qardaşlarının  binasında  «Modern» 
sirki vardı. Cavanlar hamısı ora axışardı... 
Otaqdakılar  heyrətlə  qocaya  qulaq  asırdılar.  Yox,  bu  sayıqlamağa 
oxşamırdı, işıqlı bir yaddaşdan süzülüb gəlirdi. 
Qocanın üzündə xoş təbəssüm alovlanırdı; 
— Çoxlu texnikumlar, peşə məktəbləri vardı. Qadın gimnaziyasında qızlar 
oxuyurdu.  Onlarla  cəmiyyətlər  açılmışdı,  Böyük  Krepostnaya  47-də  «Ukrayna 
Rada»sı,  Milyuşinski  14-də  «Estoniya  milli  soveti»,  «Zaqafqaziya  almanları 
cəmiyyəti»  vardı.  Şəhərin  həyatı  qaynayırdı.  Dünya  həsəd  aparırdı  belə  şəhərə. 
Dünyanın  hər  yerindən  bu  gözəl  şəhəri  görməyə  gəlirdilər,  o  zaman  qapılar  da, 
sərhədlər  də  hər  yana  açıq  idi.  Adamlar  istədikləri  vaxt  hər  hansı  ölkəyə  gedə 
bilərdilər.  Şəhərdə  çoxlu  tibbi,  fəlsəfi,  elmi  dərnəklər  fəaliyyət  göstərirdi.  Çoxlu 
xəstəxanalar, 
apteklər 
açmışdılar. 
Böyük 
Çəmbərəkənddə, 
Təzəpirdə, 
Şamaxınskidə, Bazarnıdakı müalicəxanalarda pulsuz müalicə olunurdular. Şəhərin 
məşhur həkimlərindən olan Ağa Əlizadə daxili xəstəlikləri, Məlik Sultanov dərini, 
Cəfər İlyas gözü yaxşı müalicə edərdi. Talışinski çox bilikli cərrah idi, Vodovoznu 
küçəsində  əyləşirdi.  Qarabəyov  da  yaxşı  həkim  idi,  Telefonu  13-02;  hamısının 
telefonu  vardı...  Şəhər  cənnətə  dönürdü,  intəhası  qoymadılar.  Allah  mərdiməzara 
lənət eləsin... 
Qoca son sözləri şikayət və inilti dolu bir səslə dedi. Bayaqdan üzündə işıq 
dolaşan bu dünyagörmüş adamın gözləri kədərli halda harasa uzaqlara dikilmişdi. 
Bədəni hirs və həyəcandan əsirdi. 
Evdəkilər qocanın bu əhvalından çox narahat olsalar da ürəklərindən qəribə 
istək  də  keçirdi:  qoca  danışsın,  ötənlərdən  söhbət  etsin,  bayaqkı  telefon 
nömrələrinin kimin olduğunu söyləsin. 

---