71
düşən Rusiyanın və bu gün daxili, xarici iki atəş arasında qalan (Lenin)
hökumətinin Rusiya ilə əlaqəsi çoxdan qurtarmış, Rusiya üçün israr edəcək
durumda olmadığını bəyan etmişdir».
Brest-Litovsk sülhünə Məmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan hökuməti
adından etiraz bəyanatı yazdı. 1918-ci il iyulun 12-də İstanbuldakı Almaniya
böyük elçiliyinə gedib, alman-rus anlaşmasına etiraz əlaməti olaraq bəyanatı
təqdim etdi.
Məmməd Əmin Rəsulzadənin Azərbaycan hökuməti adından verdiyi bu
etiraz təyinatı hadisələrin məzmununa və xüsusilə də Almaniyanın mövqeyinə təsir
göstərməyə başladı. Türkiyə hökuməti Məmməd Əmin Rəsulzadənin bu
bəyanatından sonra Almaniyanı müzakirə açmağa dəvət etdi. Türkiyə hökuməti
çox cidd-cəhdlə Almaniyanı Azərbaycanın köməyinə çağırırdı.
Amma hər şey Bakıdan asılı idi. Bakı kimin ixtiyarında qalacaq? Bakının
taleyi necə olacaq?
Məmməd Əmin Rəsulzadə doğma şəhəri Bakıdan hər gün intizarla yeni
xəbər gözləyirdi. Gələn xəbərlər həyəcanlı, təşvişli idi.
Bakı od içindədir. Bakı od içində alovlanırdı. Daxili həyatında gərginlik,
həyəcan hökm sürürdü. Bu şəhərin qızıl nefti onun taleyini həmişə qara boyadı.
Qızılı neft Bakıya ağ gün gətirmədi, onu əsarət altında saxladı. Son yüz ildə
Bakının bir dəfə də olsun üzü gülmədi, daima başı qılınclı oldu.
...«Şaumyan hökuməti» Bakıdakı hökmranlığını davam etdirirdi. Yenə
ermənilər sağa, sola at çapır, istədiklərini edirdilər. Bakının sərvəti isə Şimala
göndərilirdi. Azərbaycanlı bolşeviklər hələ Şura hökumətinin xalqa ağ gün
gətirəcəyinə inanırdılar.
...Türk qoşunları Bakıya yaxınlaşırdı. Azərbaycan və Türkiyə hökuməti
arasındakı Batum müqaviləsinə əsasən türklər Azərbaycana kömək edir, onu
işğalçılardan təmizləyirdilər. Milli ordu yaradır, süvari milis qrupları təşkil
edirdilər.
Türk qoşunları Bakıya yaxınlaşırdı.
Bu xəbər Şaumyanın kürkünə birə salmışdı. Qorxurdu ki, yenə gəlib
qulağını kəsəcəklər. Əvvəl bic bir siyasət işlədir. Hökumət üzvlərinə, qarşısındakı
müntəzir dayanan azərbaycanlı bolşeviklərə göstərişlər verir ki, xalq arasında ciddi
təbliğat aparıb «müsavat»ı gözdən salsınlar. Çünki məhz onlar türkləri Bakıya
dəvət ediblər. Özü isə camaat arasında belə şaiyələr yayır:
«Türkləri dəvət etmiş olan bəylər bütün köhnə qaydalara qaytaracaqlar,
işğalçılıq siyasətindən müsəlman əhalisi müsibətlər çəkəcəkdir».
Bu sözləri Şaumyan deyir. Xalq isə inanmır. Bic erməninin fırıldaqlarını
yaxşı bilirlər. Xalq türklərin—öz qan qardaşlarının yolunu gözləyir. Ümid, xilas
yolu yalnız türk qoşunundadır.
72
Şaumyan narahatdır. Türklər yaxınlaşır Bakıya. Xalq ona nifrət edir. Bəs nə
etməli? Ümid yeri var. Ümid işığı yenə yuxarıda—«əmi»sindədir. «Əmi»si hələ
ona silah göndərir. Hələ ümid var. Tez əyləşib məktub yazır:
«Əziz Vladimir İliç!
Bu gün nəhayət, Ter-Qabrielyan gəldi və bizə 4 zirehli avtomobil, 13
aeroplan və bir çox başqa ləvazimat gətirdi. Bunların hamısı üçün sağ olun».
...Türk qoşunları ciddi müqavimətlə qarşılaşsa da irəliləyirdi. Bakıdakı
silahlı ermənilər ümidlərini itirməyib döyüşürdülər. Şaumyan həyəcan içində
çırpınırdı. «Böyük Ermənistan» ideyası təhlükə altında idi.
«Əmi»sinə təcili teleqram göndərdi:
«Cəbhədə vəziyyət pisləşir. Təkcə bizim qüvvələrimiz kifayət etmir.
Rusiyadan güclü kömək lazımdır».
Amma Şaumyanın qışqırığı, hay-küyü nahaq idi. Türk qoşunları Bakıya
girmək ərəfəsindəydi. Elə bu zaman... Qorxu və çaxnaşma keçirən bolşeviklərlə
erməni daşnaklar arasında nifaq yarandı. Və təcili şəkildə bu qara, bir-biri ilə
çəkişən qüvvələr ingilisləri Bakıya dəvət edib ikinci oyuncaq bir hökumət
qurdular. («Sentrokaspi» hökuməti).
Türk ordusu xalqın ümidi, nicatı idi. Xalq türklərin Bakıya girəcəyini
intizarla gözləyirdi.
«Müsavat» işləyirdi. Qeyrətli və cəsur müsavatçılar xalqın başı üzərində
dolaşan təhlükəni sovuşdurmaq üçün gecəli-gündüzlü çalışır, şəhərdə yeni
qurulmuş «Kaspi» hökumətinin fitnələrini izləyir, onların hərəkətləri, harda
yerləşmələri haqda türk ordusuna məlumat çatdırırdı:
O ağır və həyəcanlı günləri Məmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi oğlu
Məmməd Əli Rəsuloğlu belə xatırlayırdı:
«Türk ordusu qərargahına xəritə, plan yetişdirmək üçün «Müsavat»
partiyası bütün qüvvəsiylə çalışırdı. Hər gün dəniz və quru yolla türk ordusu
qərargahı nəzdində bulunan arkadaşımız Abbas bəy vasitəsilə şəhərdəki əsgərlərin
hərəkəti haqqında türk ordusu qərargahına lazımi məlumatlar verilirdi. Bolşeviklər
bu məlumatın sürətlə öyrənilməsinə heyrət edirlərdi...»
Bir ağrı. Yazıq Məmməd Əli! Əmin oğlu İstanbulda ağrı içində çırpınırdı,
özün Bakıda. Sonradan bu xatirələrini göz yaşı içərisində danışacaqsan. Azad
Azərbaycanı yaşatmaq üçün hər ikiniz ömrünüzü, gününüzü çürütdünüz. Amma nə
sənin qədrin bilindi, nə də əmin oğlu Məmməd Əminin!
...«Müsavat» işləyirdi... Bakıda isə ermənilərdən, ingilislərdən, ruslardan
ibarət silahlı qüvvələr vardı. Alınan məlumatdan aydın olurdu ki, şəhəri döyüşsüz
verməyəcəklər.
Türklər isə inamlı idi..
Bakının alınması uğrunda qanlı döyüşlər gedirdi. Minlərlə şanlı türk oğlu
Bakı döyüşlərində canını qurban verdi.
73
Sentyabrın 14-dən 15-nə keçən gecə türk qoşunları sürətli hücumla Bakıya
girdilər. Düşmən təslim oldu. Bakı xain qüvvələrdən xilas edildi. Gecə saat üçdə
başlanan bu əməliyyat qısa bir vaxtda türklərin qələbəsi ilə qurtardı.
Sentyabrın 15-i günü Qafqaz Müsəlman ordusunun komandanı general-
leytenant Nuru Paşa Gəncəyə - Azad Azərbaycan hökumətinin başçılarına xoş
xəbərli teleqram göndərdi:
«Allahın köməyi ilə Bakı şəhəri 15(9) 34-də, saat 9-un başlanğıcında bizim
qoşunlar tərəfindən alındı».
Qafqaz Müsəlman ordusunun komandanı
general-leytenant NURİ.
Nuru Paşanın bu xoş xəbərli teleqramı hələlik Gəncədə əyləşən Azərbaycan
hökuməti başçılarını hədsiz dərəcədə sevindirmişdi. Nazirlər sovetinin sədri Fətəli
xan Xoyski Nuru Paşaya göndərdiyi təcili cavab teleqramında Azərbaycan xalqının
və hökumətinin adından məhəbbət və minnətdarlığını belə bildirmişdi:
«Qafqaz Müsəlman ordusunun komandanı Nuru Paşaya!
Xoşbəxtəm ki, xalqın adından siz əlahəzrətlərinə, xeyirxah türk oğullarına
və Azərbaycan paytaxtını düşməndən azad edən inanılmış cəsur əsgərlərə
təşəkkürümüzü çatdırıram.
Nazirlər sovetinin sədri
FƏTƏLİ XAN».
Həmin günü Bakı camaatı sevincindən ağlayırdı. Neçə illik əsarət və
zülmdən xilas olmuşdu Bakı. Erməni xəyanətinə, ingilis söyüşünə, rus nifrətinə—
hər şeyə son qoyulmuşdu. İndi Bakının küçələrində kobud sözlər işlədib azğınlıq
edən «yoldaş»lar, «arə»lər deyil, şirin, xoş İstanbul ləhcəsi ilə danışan türklər
gəzişirdi. Qorxu, hürkü adamların canından çəkilib getmiş, rahat və xoşbəxt
güzəran başlanmışdı. Sentyabrın 15-i günü bakılılar ilk dəfə olaraq gecəni rahat
yatdılar. Çünki qabaqlar ermənilər, ingilislər istənilən zaman evə, həyətə soxula
bilərdilər. İndi isə Bakını qoruyan canı bir, qanı bir, dini bir qardaşları vardı.
Bakılılardan imkanı olanlar sevincindən, fərəhindən bu şanlı türk oğullarının ayağı
altında qurbanlar kəsirdi.
Şad xəbəri İstanbulda eşitdi. Həmin o günü özü sonradan belə xatırlayırdı:
O zaman biz İstanbulda idik. Vüstayi Avropa dövlətlərinin iştirakı ilə
toplanacaq konfransa iştirak üçün digər Qafqaziya Cümhuriyyətləri ilə bərabər
Azərbaycan
Cümhuriyyətini
təmsil
edən
heyəti-müəxxəsə
riyasətində
bulunuyordu. O dövrün hərbiyyə naziri və baş komandan vəkili bulunan Ənvər
Paşa həzrətləri telefon ediyorlardı:
- Əmin bəy, Bakı alındı!
Bu qısa xəbərin məndə tövlid etdiyi təsiri qabil deyil, təsvir edəməm. O
təsiri hələ unudammıyorom».
Bir ağrı. Həmin günü o da ağlayırdı. Minlərlə azərbaycanlı kimi onun da
gözlərindən yaş süzülürdü. Sevincindən ağlamağa haqqı da vardı. Bu günün
Dostları ilə paylaş: |