“EL”.-2010.-84-cü nəşr.-S.38-44.
AZƏRBAYCANIN KOSMONAVTİKA
TARİXİNDƏN
Zöhrə Fərəcova
Elə arzular var ki, yaşı olmur. Onlar sanki insanla birlikdə gəlir bu dünyaya. Bəşər övladlarının
göylərə uçmaq, onun ənginliklərini yaxından seyr etmək istəkləri də hər zaman beləcə olub. Sadəcə, ona
çatmağın yolunu qərinələr, əsrlər boyu tapa bilməyiblər. Əl-çatmaz Göylər insanlara həmişə müəmma
görünüb. Zaman-zaman mavi səmaya, Günəşə, Aya, ulduzlara tamaşa edə-edə, oralar-da nələr olduğunu
düşünə-düşünə istəklərini, qorxularını, həyəcanlarını nağıllara, əfsanələrə çeviriblər.
Bəşər övladları bir gün göylərin ucalığına qalxacaqlarına, əllərinin ulduzlara, Aya yetəcəyinə inanıblar.
Belə yaranıb "Uçan xalça"lar, "Simurq Quşu"lar haqqında nağıllar, əfsanələr... Səmalara can atmaq istəyi bəlkə də
insan ruhunun azadlığından doğur. Ona görə arzularımıza da quş qanadlı deyirik...
Əsrlərdən-əsrlərə adladıqca bu həvəs - kainatı öyrənmək həvəsi insanları axtarışlara sövq edib. Beləcə
bəşəriyyətin böyük kəşfləri yaranıb. Və nəhayət, bir gün bəşər övladları bu istəklərinə də yetiblər. Axır ki, göylərin
dərin qatlarına qalxmağın yolunu tapıblar. Bütün bunlara görə mütəxəssislər kosmonavtikanın başlanğıc tarixini
söyləməkdə çətinlik çəkirlər. Məlum olan budur: səmalara qanadlanmaq, oranı yaxından seyr etmək irqindən,
dilindən, inkişafından asılı olmayaraq, bütün insanların düşüncələrində, maraqlarında olub. Sonra bu, adi maraqdan
mürəkkəb elmi axtarışlara keçib. Nəhayət, nailiyyətlər də əldə olunmağa başlayıb. Nikolay Kopernik heliosentrik
sistem haqqında təsəvvürlər verib, Cordano Bruno sferanın hərəkətsiz ulduzlardan təşkil olunduğunu göstərib,
Qalileo Qaliley teleskopla ilk dəfə Aya baxıb, İohann Kepler planetlərin hərəkət qanunlarını açıb, İsaak Nyuton
ümumdünya cazibə qanununu verib, Mixail Lomonosov Venerada atmosferin olduğunu qeyd edib.
Bunların hər biri kosmonavtika tarixinə xidmət, bu sahədə irəliyə doğru atılan addımlar idi. Ancaq kosmik
aləmə yol tapmaq, onun sirlərinə vaqif olmaq bəşər övladları üçün hələ də can atılan, amma əl yetməyən arzu idi...
KOSMİK ERANIN BAŞ LANĞICI
Hər bir dövrdə arzulansa da, onun sevincini, qürurunu yaşamaq XX əsrin ikinci yarısında yaşayanlara nəsib
oldu. XX əsr bəşəriyyət tarixinə kosmos əsri kimi yazıldı. İlk dəfə 1957-ci ilin 4 oktyabrında sovet alimlərinin
hazırladıqları süni peyk kosmosa çıxarıldı. Bununla da kosmik eranın başlanğıcı qoyuldu. Amma əsl bayram bəşər
övladının kosmosa yol açması idi. Bu tarixi hadisə 1961-ci ilin 12 aprelində baş verdi. Kosmosa ilk uçan insan
sovet vətəndaşı Yuri Qaqarin oldu. O gündən etibarən təqvimlərə yeni bayram əlavə olundu. Həmin gün - 12 aprel
Ümumdünya aviasiya və kosmonavtika günü kimi qeyd edilməyə başlandı.
kosmonavtika salnaməsində azərbaycan
Azərbaycan kosmonavtika salnaməsinə özünün ilk səhifələrini hələ 1932-ci ildə yazdı. O il Moskvada
fəaliyyət göstərən "Reaktiv hərəkəti öyrənmə qrupu"nun Bakı filialı yaradıldı, iştirakçılar tanınmış rus ixtiraçısı
Konstantin Siolkovski ilə yazışmalar apardılar, onunla görüşərək dəyərli məsləhətlər aldılar. Milli Aerokosmik
Agentliyin baş direktoru, texnika elmləri doktoru Alçin Şirinzadə qeyd edir ki, sonralar həmin qrupun buraxdığı ilk
sovet raketi moskvalı həmkarların tövsiyəsi ilə bakılı ixtiraçılar tərəfindən yerli neft məhsullarından hazırlanmış
qatılaşmış benzinlə işlədildi. Həmin dövrdə Azərbaycan öz Milli Aerokosmik Agentliyini yaratmağa hələ müvəffəq
olmamışdı. XX əsrin 70-ci illəri idi. Keçmiş Sovetlər Birliyi məkanında kosmonavtika sahəsində mühüm
nailiyyətlər əldə olunmuşdu. Artıq ilk kosmonavtlar dəstəsi formalaşmış, Yerin və Yerətrafı fəzanın tədqiqi ilə bağlı
çoxsaylı müşahidələr aparılmışdı. Nəticədə yerin təbii ehtiyatlarının və ətraf mühitin vəziyyətinin kosmik
vasitələrlə daha operativ və qlobal miqyasda öyrənilməsi məsələləri ön plana çəkilmişdi. Həmin dövrdə
kosmonavtika sahəsində əldə edilmiş nəticələrin ümumiləşdirilməsi, elmi-texniki əməkdaşlığın beynəlxalq
miqyasda genişləndirilməsi, perspektiv tədqiqat istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi məsələlərinin müzakirəsinə
həsr edilmiş Beynəlxalq Astronavtika Federasiyasının XXIV Konqresinin keçirilməsi nəzərdə tutuldu. 1973-cü ilin
oktyabrında konqres ulu öndərimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə Bakıda keçirildi. Konqresin
Azərbaycanda keçirilməsi, Heydər Əliyevin geniş məruzə ilə çıxış etməsi Milli Aerokosmik Agentliyin
yaradılmasında, bu günədək fəaliyyət göstərməsi və inkişaf etdirilməsində tarixi hadisə kimi xatırlanır.
1974-cü ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Bürosunun müvafiq qərarı ilə Azərbaycan
SSR Elmlər Akademiyasının tabeliyində "Kaspi" Elmi Mərkəzi (indiki MAKA) yaradıldı.
kosmonavtika tariximiz
Agentlik yarandığı ilk gündən məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirilməyə başlandı. Respublikamızın ali
məktəblərində MAKA-nın elmi-tədqiqat istiqamətlərini əhatə edən müxtəlif ixtisaslar üzrə müştərək kafedralar
açıldı, eyni zamanda gənc mütəxəssislər xüsusi təcrübə keçmək və ya aspiranturada təhsil almaq üçün Sovetlər
Birliyinin ən nüfuzlu elmi mərkəzlərinə, tədris müəssisələrinə göndərildi. MAKA-nın beynəlxalq əlaqələrinin
genişlənməsi sahəsində ildən-ilə daha çox işlər həyata keçirildi. 1977-ci ildən başlayaraq, Azərbaycan
mütəxəssisləri 10-dan artıq keçmiş sosialist ölkəsini təmsil edən "İnterkosmos" təşkilatının fəaliyyəti çərçivəsində
keçirilən beynəlxalq tədbirlərdə iştirak etdi, hazırladıqları cihazların iş qabiliyyətini real şəraitdə nümayiş etdirdilər.
Həmin dövrdən sonra MAKA-nın fəaliyyət dairəsi SSRİ miqyasında daha da genişləndi. Bir sıra nüfuzlu
təşkilatların sifarişi ilə MAKA-da müxtəlif təyinatlı məlumat-ölçü sistemləri yaradılaraq istismara verildi.
MAKA-nın mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanan rentgen teleskopunun 15 il ərzində "Salyut-Mir" orbital
kompleksində fəaliyyət göstərməsi bu gün də MAKA tarixinin ən yaddaqalan hadisəsi kimi xatırlanır. Ümumilikdə
isə 1977-1991-ci illər ərzində MAKA-nın əməkdaşları keçmiş Sovetlər Birliyinin 30-dan artıq nazirlik və
birliklərinin sifarişi ilə 60-a qədər elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor işlərini yerinə yetirdilər.
MAKA-nın xarici əlaqələr istiqamətində fəaliyyəti uğurla davam etdirildi. Orta Asiya və Yaxın Şərq
ölkələrinin kosmik təşkilatları ilə yeni əlaqələr yaradıldı, bir sıra müasir texnologiyalar əldə olundu, gənc
mütəxəssislər xarici ölkələrin kosmik elm və texnologiyalar mərkəzlərində treninq kurslarında iştirak etdilər,
beynəlxalq layihələr həyata keçirdilər.
maka müstəqillik illərində
1991-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra onun iqtisadiyyatında bir sıra geriləmələr
oldu. Bəzi sahələrdə işlər qismən, bəzilərində hətta tamamilə dayandırıldı. Səbəb məlum idi: keçmiş SSRİ
rəhbərliyi bilərəkdən ölkə iqtisadiyyatını elə qurmuşdu ki, Sovetlər məkanına daxil olan on beş respublikanın
hamısı bir-birindən asılı vəziyyətdə olsun. Odur ki respublikaların hər biri öz müstəqilliyini əldə edəndən sonra
iqtisadi problemlərlə üzləşdi. O illərdə bir tərəfdən də Ermənistanla münaqişə şəraitində yaşayan müstəqil
Azərbaycan dövləti üçün çox ağır oldu. Həmin çətin vaxtlarda MAKA-nın da fəaliyyətində problemlər yarandı.
Sovet hakimiyyəti dövründə bu sahədə uğurlar az olmamışdı. MAKA-nın SSRİ Ümumi Maşınqayırma
Nazirliyinin tabeliyində fəaliyyət göstərdiyi 1985-1991-ci illərdə öz dövrünün ən yeni dəzgah və avadanlıqları,
hesablama texnikası vasitələri, optik-elektron qurğular, bort-çəkiliş sistemləri üçün əlavə bloklar əldə etmiş, alim və
mütəxəssislərimiz aviasiya vasitələrindən istifadə etməklə peykaltı eksperimentlərin aparılması üçün geniş
imkanlara malik olmuşdular. Bununla belə müstəqillik dövrünün ilk illərində, keçid mərhələsində xarici
əlaqələrimiz zəiflədi, yeni cihaz və avadanlıqlar əldə etmək imkanı olmadı.
Çox keçmədi ki, respublikanın başqa sahələrində olduğu kimi aerokosmik sahədə də canlanma başladı.
Problemlərin aradan qaldırılması üçün planlar həyata keçirildi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq
fərmanı ilə MAKA 2006-cı ildə Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin tabeliyinə verildi. Bundan sonra bu sahəyə diqqət
artırıldı. MAKA-nın fəaliyyət dairəsinin genişlənməsi, milli kadrların hazırlanması, xarici əlaqələrin qurulması
istiqamətində ardıcıl işlər görülməyə başlanıldı. Bir sıra aparat-proqram vasitələri, kompüter sistemləri və digər
avadanlıqlar əldə edildi, agentliyin maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi istiqamətində mühüm tədbirlər həyata
keçirildi. Artıq 2007-ci ildən təşkilatda Kosmik Məlumatların Qəbuledici Kompleksi fəaliyyət göstərir. Bu da
operativ kosmik məlumatlar əsasında bir sıra iqtisadı, elmi və dövlət əhəmiyyətli məsələləri həll etməyə imkan
verir. Bu kompleksin istismara verilməsi ilə MAKA-nın işində müəyyən dönüş yarandı. Rusiya Federasiyasından
alınan həmin kompleks müasir texnologiyalar bazasında fəaliyyət göstərir. Ancaq mütəxəssislər ən müasir
texnologiyaları tətbiq etməklə həmin stansiyanın imkanlarını daha da genişləndirir, onun fəaliyyətini səmərəli təşkil
etmək istiqamətində əlavə tədbirlər həyata keçirirlər.
Azərbaycan Milli Aerokosmik Agentliyinin baş direktoru Alçin Şirinzadə onu da qeyd edir ki, müasir
dövrdə kosmik fəaliyyətin dünya siyasətində və iqtisadiyyatındakı rolu durmadan artır, qloballaşma proseslərinin
əhatə dairəsi genişlənir. Elmin, texnikanın, informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı
respublikamızın iqtisadiyyatında kosmik texnologiyalardan daha geniş istifadə edilməsini ön plana çəkir.
Azərbaycanın dünya elmi məkanına sürətlə nüfuz etdiyi dövrdə maddi-texniki bazanın gücləndirilməsi,
kompüter-texnika bazasının yeniləşdirilməsi, kosmik texnologiyaların inkişafı üçün zəruri olan proqram-aparat
komplekslərinin əldə edilməsi zərurətə çevrilir.
KOSMİK ORBİTDƏ AZƏRBAYCAN PEYKİ
İqtisadiyyatımızın sürətlə inkişaf etdiyi müasir dövrdə Azərbaycan ərazisi ilə nəql edilən karbohidrogen
ehtiyatlarının həcmi artır, yeni enerji və kommunikasiya şəbəkələri qurulur. Bu isə yerüstü infrastrukturun müasir
səviyyədə yenilənməsini, eləcə də operativ kosmik məlumatların əldə olunmasını, yeni texnologiyalar əsasında
dövlət əhəmiyyətli strateji obyektlərin müşahidə sisteminin işlənilməsini tələb edir.
Qonşu dövlətlə münaqişə şəraitində yaşayan Azərbaycan üçün sərhədlərin etibarlı mühafizəsi, dövlətin
təhlükəsizliyinə və ərazi bütövlüyünün qorunmasına xidmət edən digər tədbirlər də operativ kosmik məlumatlar
əsasında öz həllini gözləyir.
Alçin Şirinzadənin fikrincə, coğrafi mövqeyi ilə seysmik aktiv zonada yerləşən, təbii-iqlim
xüsusiyyətlərinin rəngarəngliyi və fövqəladə hadisələrin tez-tez baş verməsi ilə xarakterik olan Azərbaycan üçün
kənd təsərrüfatı və torpaqlardan istifadə məsələlərinin həlli, Yer təkinin, meşə və su ehtiyatlarının
qiymətləndirilməsi, bir sözlə, insan-təbiət qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirən ekoloji problemlərin tədqiqi
və məlumatların təxirəsalınmaz şəkildə istehlakçılara çatdırılması ancaq ölkəmizə məxsus kosmik sistemin fəaliyyət
göstərməsi ilə səmərəli nəticələr verə bilər.
Mütəxəssis hesab edir ki, ölkəmizə məxsus ilk süni kosmik peykin orbitə çıxarılması üçün zəruri hazırlıq
işləri aparılmalı, kosmik infrastrukturun müvafiq obyektləri yaradılmalı və bir sıra təşkilati məsələlər həll
edilməlidir: "İqtisadiyyatın qloballaşdığı indiki dövrdə peykini orbitə çıxaran və onun imkanlarından bəhrələnən hər
bir ölkə özünü daha qüdrətli hesab edir, yeni texnologiyaların mənimsənilməsində irəliyə doğru addımlayır.
MAKA-nın Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin tabeliyində fəaliyyət göstərdiyi ilk gündən bu məsələ diqqət
mərkəzindədir. 2007-ci ilin əvvəlində hökumətin və geniş elmi ictimaiyyətin müzakirəsinə təqdim edilmiş "Kosmik
fəaliyyət haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu layihəsində, həmçinin "Azərbaycan Respublikasının
2008-2025-ci illər üçün kosmik fəaliyyət konsepsiyası"nda bunlar ətraflı şəkildə öz əksini tapmışdır. Bu məsələnin
həlli ilə əlaqədar imzalanmış "Azərbaycan Respublikasında kosmik sənayenin yaradılması və telekommunikasiya
peyklərinin orbitə çıxarılması haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 noyabr 2008-ci il tarixli
Sərəncamının icrası üçün respublikamızın bir sıra nazirliklərinin iştirakı ilə tədbirlər planı hazırlanmış, müzakirələr
aparılmışdır".
Həmin tədbirlər planına əsasən, 2011-ci ildə Azərbaycanın ilk telekommunikasiya peyki geostasionar orbitə
çıxarılmalı, sonrakı dövrdə ikinci peykin buraxılması üçün hazırlıq işləri həyata keçirilmək, Avropanın və ABŞ-ın
nüfuzlu elmi mərkəzlərində müvafiq ixtisaslar üzrə kadrlar hazırlanmalı, kosmik məlumatların qəbulu və sistemin
idarə edilməsi üçün yerüstü infrastruktur şəbəkəsi yaradılmalıdır. Tədbirlər planında kosmik sənayenin yaradılması
və telekommunikasiya peyklərinin istismarı ilə əlaqədar lazım olan cihaz və avadanlıqların, həmçinin ehtiyat
hissələrin ilk dövrlərdə digər xarici ölkələrdən alınması planlaşdırılsa da, sonralar respublikamızın istehsal
imkanlarından, eləcə də Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin müəssisələrinin və MAKA-nın texniki bazasından istifadə
etmək nəzərdə tutulub.
Alçin Şirinzadə onu da bildirir ki, Azərbaycanın öz peykini orbitdə yerləşdirməsi kosmik məlumatlardan
müstəqil istifadə prosedurlarında mövcud olan məhdudiyyətləri aradan qaldıracaq, eyni zamanda, elmi-texniki
potensialımızın imkanları daha geniş məkanda nümayiş etdiriləcək, bir sözlə, dünya kosmik infrastrukturuna
inteqrasiya prosesində möhtəşəm nailiyyət qazanılacaq: "Həll ediləcək məsələlərin arsenalı olduqca geniş,
arzularımız isə daha böyükdür. Ümid edirik ki, yaxın zamanlarda respublikamız özünün ilk peyklərini
müvəffəqiyyətlə orbitə çıxaracaq, onların imkanlarından həm dövlətimiz, həm də vətəndaşlarımız bəhrələnəcək, ən
müasir kosmik texnologiyalar təşkilatımızın həyatına daha geniş yol açacaqdır. Qazanacağımız uğurlu nəticələr isə
respublika elminin, təbii ki, həm də iqtisadiyyatının daha da sürətlə inkişaf etdirilməsinə öz töhfələrini verəcəkdir".
yenə də bir bayram...
Aprel ayıdır. Sovet kosmonavtı Yuri Qaqarinin kosmosa ilk uçuşu ilə tarixliləşən 12 aprel - "Beynəlxalq
Aviasiya və Kosmonavtika günü" yenə bayram edilir. Bəşər övladları əsrlərdən bəri arzuladıqlarının o zaman -
1961-ci ilin 12 aprelində gerçəkliyə çevirdildiyini unutmurlar. Bu hadisə yalnız XX əsrin deyil, o vaxta qədərki
bütün tarixi dövrlərdə yaşamış insanların göylərin sirrinə bələd olmaq istəklərinin yekunudur. Ancaq kosmik aləm
bizə öz sirlərini tam açmayıb. Kosmonavtlar hər uçuşlarında yeni bir kəşflə geri dönürlər.
Azərbaycanda da bu bayram yarandığı ilk günlərdən qeyd edilməkdədir. Ancaq arzularımız daha böyükdür.
Yaxın illərdə müstəqil Azərbaycanın kosmonavtika tarixində əlamətdar bir hadisə baş verəcəyi arzusundayıq. İlk
azərbaycanlı kosmonavtın bizi kosmik fəzadan salamlayacağı günü gözləyirik!
Dostları ilə paylaş: |