necə deyərlər su qiymətinə satılması xüsusi olaraq
vurğulanırdı.
Bu gün Azərbaycan müstəqil dövlətdir, özü sərbəst
iqtisadi siyasət yeridir ki, onun da tərkib hissələrindən biri
neftin qiymətinin müəyyən edilməsidir. Lakin burada bir
xüsusiyyət vardır, neftə istənilən qiyməti qoymaq olmaz.
Xarici bazarda artıq xam neftin satış qiyməti əsasən
formalaşmışdır. İstehlakçılar onu istədiyi qiymətə sata
bilməzlər. Bu məsələdə meydana çıxan problemlər müstəqil
Azərbaycan Respublikası üçün yeni və eyni zamanda çox
ciddi, mürəkkəb problemlərdəndir. Quruda neftqazçıxarma
sahəsində iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi prosesində
xam neftin qiyməti məsələsi daha öncül xarakter alır. Çünki bu
məsələni həll etmədən heç bir yeniləşmə prosesindən söhbət
gedə bilməz. Keçmiş sərt mərkəzələşdirilmiş planlaşma
şəraitində qiymətin əmələ gəlməsi məsələsi ayrı-ayrı
mərhələrdə iqtisadi siyasətin mühüm istiqaməti sayılsa da,
onun həlli iqtisadi sistemdəki çatışmamazlıqlar, iqtisadi
münasibətlərin xarakterindən asılı olaraq məhdudlaşdırdı.
Planlı təsərrüfat sistemi şəraitində bu cür hallar, adi bir xarakter
alırdı, yəni bütün imkanlarına görə rentabelli olan bu və ya
digər sahə mərkəzələndirilmiş planlaşma və maliyyələşmənin
tələblərini ödəmək məqsədinə görə zərərli bir sahəyə çevrilirdi
Belə sahələrdəb biri də neftqazçıxarma sənayesi idi. Ölkənin
valyuta gətirən ən mühüm sahələrindən biri olan
neftqazçıxarma sənayesində qiymət sistemi elə qurulmuşdu ki,
guya bu sahə öz xərclərini ödəmək imkanlarına malik deyildir
və sahə dotasiya ilə qidalanırdı.
1 iyul 1967-ci ilə kimi SSRİ-də 113 neftqazçıxarma
idarəsi üçün 98 cür qiymət müəyyən edilmişdi. Bu qədər çox
qiymətin mövcudluğu onunla əsaslandırlırdı ki, neftqazçıxarma
idarələrində istehsal xərcləri yataqların göstəricilərindən asılı
olaraq ciddi fərqlənirdi və müvafiq olaraq da belə vəziyyət
vahid qiymətdən istifadə etməyə imkan vermirdi. Belə bir
44
təcrübə özlüyündə neftyıma zavodlarının fəaliyyətinin
planlaşdırılmasını, zona qiymətlərinin tətbiq edilməsini
çətinləşdirirdi. Başqa sözlə, neft və qaz üzrə xərclər subyekriv
amillər səbəbinə tam müəyyən edilmirdi ki, bu da təsərrüfat
hesabı prinsiplərinə zidd tətbir idi. 1 iyul 1967-ci ildən istehsal
xərclərində geoloji kəşfiyyat xərcləri neft və qaz üçün müəyyən
edilmiş qiymətlərdə öz əksini tapdı. İstehsal fondlarına görə
haqqın isə onların ilk dəyərinə görə deyil, qalıq dəyərinə görə
hesablanması da müəssisələrin vəziyyətinin müəyyən dərəcədə
yaxçılaşmasına şərait yartadı. Bütümlükdə SSRİ üzrə neftin
qiyməti 8-25 manat arasında müəyyənləşdirildi. Azərbaycam
üzrə ümumilikdə 1 ton xam neftin qiyməti 10,5 manat,
«Xəzərdənizneftqaz» İB üzrə 11 mant, «Azneft» İB üzrə isə
24,95 man qəbul edildi. Sahənin daxilində isə dəfələrlə
fərqlənən qiymətlərdən istifadə olunurdu. Bu dövrdə
«Artyomneft» NQÇİ ( indiki «Abşeronneft») üzrə neftin satış
qiyməti 27 manat, «Salyanneft» üzrə 15,5 manat müəyyən
edilmişdi.
Onu göstərmək kifayərdir ki, 1966-cı ildə
Respublikamızda xalq təsərrüfatı üzrə əsas istehsalat
fondlarının kapital qoyuluşunun 50 faizdən çoxunu özündə
cəmləşdirən neftqazçıxarma sənayesi üzrə mənfəət cəmi 2,5
milyon manat təşkil etmişdi ki, bu da bütünlükdə respublikada
sənayesi üzrə olan mənfəətin ( 217,5 milyon manat) bir
faizindən də az hissəsinə bərabər idi. Sonrakı illərdə qiymət
islahatı ilə əlaqədar olaraq bu rəqəm artmağa meyl etsə də o
qədər də yüksək deyildi. 1986-cı ildən SSRİ miqyasında
yenidənqurma tədbirləri çərçivəsində müəssisələrin özünü
maliyyələşdirmə prinsipinə keşməsinə kömək edən bir sıra
tədbirlər həyata keçirildi, neftqazçıxarma şüəssisələrində
təsərrüfat hesabı prinsiplərinin tətbiqinə, maddi
həvəsləndirməni yaxşılaşdırmağa kömək edən normativ aktlar,
qərarlar qəbul edildi. Məlum olduğu kimi, neft və qaz sənayesi
SSRİ dövlətinin valyuta gətirən ən birinci sahəsi idi. Bu və ya
45
səbəblərlə əlaqədar da «Azneft» İB-nin sərbəstliyində o qədər
geniş və imkanlı deyildi. Qiymət, istehsal xərcləri mərkəz
tərəfindən müəyyən edilirdi. Satışda məhdudiyyət mövcud idi.
Respublikamız öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra
neftqazçıxarma sənayesində, qiymət, istehsal xərcləri
məsələləri kəskin bir problem kimi ortaya çıxdı. Problemin
ciddiliyi bir də ondan irəli gəlirdi ki, respublikada öz imkanları
hesabına sahənin inkişafına maliyyə vəsaitləri tapmalı idi. Yeni
iqtisadi sistemə keçid isə sahədə əsaslı dəyişikliklər və
islahatlar tələb edirdi. Neftqazçıxarma sənayesində iqtisadi
islahatlar adı altında tədbirlər 1991-1992-ci illərdə geniş vüsət
aldı və bu islahatlar bütünlükdə, qiymətlərdə köklü
dəyişikliklər etməklə başladı. 1992-ci ildə tam
əsaslandırılmayan qiymətlərin liberallaşdırılmasının həyata
keçirilməsi iqtisadiyyatın dəyər proporsiyalarında demək olar
ki, inqilabi dəyişikliklər etdi. Təkcə bir ildən də az müddətdə
sahələr üzrə qiymətlərin 10-15 dəfə artması müşahidə olundu.
Məsələn, 1992-ci ilin 9 ayı ərzində sənaye üzrə qiymət indeksi
14,1 dəfə o cümlədən energetikada 27,9 dəfə, qara
metalurgiyada 37,1 dəfə, neft kimyasında 31,5 dəfə artdı.
İstehsal, texniki təyinat üzrə, məhsullar üzrə qiymətlərin artımı,
xalq istehlakı malları üzrə qiymət artımından 2 dəfə çox idi.
Belə bir iqtisadi proses iqtisadi islahatların o biri vacib
elementləri üzrə əlaqələndirilmədiyindən bir çox istehsal
sahələrini iflic vəziyyətinə saldı, istehsal xərclərinin
strukturuna elə ciddi təsir etdi ki, illər boyu formalaşmış
struktur ilə onun müqayisəsi demək olar ki, elmi və əməli
əhəmiyyətini itirdi. Bu illərdə respublikada istehsalın aşağı
düşməsi ilə qiymətlərin sürətli artımı arasında kəskinləşən fərq
azad rəqabət münasibətlərinin inkişafına öz mənfi təsirini
göstərdi. Bu baxımdan alim və mütəxəssislər haqlı olaraq qeyd
edilər ki, qiymətlərin geniş miqyaslı liberallaşdırılması və
manatın dönərlilik məzənnəsi iqtisadiyyatdakı digər islahat
tədbirləri ilə əlaqəliyini itirdi. Qiymətlərin sərbəst buraxılışı
46
Dostları ilə paylaş: |