Azərbaycanin quruda neftqazçixarma kompleksiNDƏ İQTİsadi

 
hazırki vəziyyətdə bütün neft və qaz sənayesi kompleksində 
rəhbərliyin bir idarəetmə strukturu tərəfindən həyata 
keçirilməsi müstəsna  əhəmiyyət kəsb edir. Yeni idarəetmə 
sturukturunda Yanacaq-Energetika Nazirliyinin yaradılması 
vəziyyətində QNQÇİB-in ayrıca Səhmdar Cəmiyyətə 
çevrilməsi ideyası da nəzərdən keçirilib reallaşa bilər. 
İqtisadiyyatın o cümlədən yancaq-energetika kompleksinin 
sürətli inkişafı əsas subyekt kimi müəssisələrin müstəqilliyinin 
artması, onlara yuxarıdan verilən tapşırıqların azalması, dövlət 
ilə müəssisələr arasında münasibətlərin yeni əməkdaşlıq 
prinsipləri  əsasında qurulmasınmdan asılı olacaqdır. Bu gün 
iqtisadiyyatın liberallaşdırılması neft-qazçıxarma 
müəssisələrinin kollektivlərə verilməsi və ya səhmdar 
cəmiyyətlərə çevrilməsi fikrini reallaşdırmaq üçün mümkün 
qədər münasib şərait yaranmışdır. 
İslahatların müvəffəqiyyətli təşkili üçün tədricən 
idarəetmənin yeni dünyəvi sistemə keçidi təmin edilməlidir. 
Quruda hasilatın sabitləşdirilməsi və artımının təmin 
edilməsi xarici investisiyaların cəlb edilməsindən də xeyli 
asılıdır.  İlk növbədə quru sahələrində ölü yataqların 
dirildilməsi layihələrinin gerçəkləşdirmək üçün birgə 
müəssisələrinin yaradılması, yeni yataqların işlənilməsində 
«prodakşin  şerrinq» tipli müqavilələrin bağlanmasına diqqət 
artırılmalıdır. Bununla yanaşı müvafiq işlərin görülməsi üçün 
daxili maliyyə  mənbələrindən də istifadə edilməsi yaddan 
çıxarılmamalıdır. 
Dünya iqtisadi sistemində neft sənayesi müxtəlif 
ölkələrdə, müxtəlif mülkiyyət formalarında mövcud olmuşdur. 
Bu gün Azərbaycanın neft sənayesinin heç də tamami ilə özəl 
geosiyasi, geoiqtisadi və mental xüsusiyyətlərinə görə digər 
regionlardan fərqlənir. Burada hər hansı bir dövlətin və ya 
uğurlu  şirkətin modelini olduğu kimi tətbiq etmək düzgün 
olmaz. Bununla yanaşı Azərbaycanda neft sənayesində 
sahibkarlıq və biznes inkişaf etdirmək üçün Dövlət öz 
 
166

---

 
sahibkarlarına geniş imkanlar açmalıdır. Respublika 
Antiinhisar və Sahibkarlığa Kömək Komitəsi müəyyən 
təşəbbüslərdə bulunmalıdır. Bu məqsədlə ölü yataqların, 
fəaliyyətsiz, aşağı debiti quyuların sahibkar əllərə verilməsi 
prosesi başlanmalı, Azərbaycan vətəndaşlarının, onun 
sahibkarlarının mənafeləri nəzərə alınmalıdır. Bütün bunların 
məntiqi ardıcıllıqla, sistemli həyata keçirilməsi Azərbaycanın 
neft sənayesində iqtisadi islahatların dərinləşməsinə  və bu 
taleyüklü vəzifənin yüksək səmərə ilə  nəticələnməsinə  şərait 
yaradacaqdır. 
 
167

---

 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin qanun və 
qərarlar toplusu. Bakı. 1991-1998. 
2.Azərbaycan SSR ensiklopediyası. VII-cild. Bakı. 1983. 
3.Azərbaycan tarixi 3-cü cild-Bakı. Elm. 1973. 
4.Azərbaycan SSR Atlası. Bakı-Moskva.1963. 
5.Azərbaycan XXI-əsrin astanasında. I və II cild. Bakı 1998. 
6.«Азербайджанская  нефтяная  промышленность  за 10 лет 
1920-1930». Баку. 1933. 
7.Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz  əbədidir. I və II cild. Bakı. 
1997. 
8.Əliyev H.Ə. Qayıdış. Bakı. 1997. 
9.Абалкин Л.И. На перепутье Российской Академии Наук. 
М.: Институт Экономики 1993. 
10.Агаева  А.А.  Экономическая  эффективность  геолого-
разведочных  работ  на  нефть  и  газ  в 11.Азербайджане. 
Баку. Элм. 1972. 
11.Атакишиев 
М.А. 
Экономическая 
эффективность 
рационального 
использования 
производственных 
мощностей в бурении. М.: «Нефть и газ». 1997. 
12.Atakişiyev M.A. Qazımada istehsal potensialından səmərəli 
istifadə problemləri. Bakı. 1998. 
13.Алияров  С.С.  Нефтяные  монополиив  Азербайджане  в 
период первой мировой войны. Баку. 1974. 
14.Бройде 
И.М. 
Финансы 
нефтяной 
и 
газовой 
промышленности. М.: Недра. 1990. 
15.Губкин И.М. Учение о нефти. M: ОНТИ. 1937. 
16.Гулиев И.П. Нефть Азербайджана. Баку. 1980. 
17.Гужновский  Л.П.  Казаков  С.Е.  Планирование  добыча 
нефти и подготовки запасов. М.: Недра. 1984. 
18.Заверкин Н.М. Фонды экономического стимулирования. 
М.: 1976. 
19.Əliyev  Ə.M. Azərbaycan neft sənayesinin Biblioqrafiyası. 
Bakı. Elm. 1977. 
 
168

---

 
20.Əliyev H.B. Azərbaycan SSR-in iqtisadi cografiyası. Bakı. 
Elm. 1967. 
21.İqtisadi islahatlar şəraitində Azərbaycan Energetikası: 
Respublika Elmi-texniki konfransının tezisləri. Bakı. AZETEİ. 
1995. 
22.İqtisadi suverenlik və bazar. Gənc alimlərin respublika 
konfransının tezisləri. Azərbaycan Dövlət  İqtisad  İnstitutu. 
Bakı.1991. 
23.Кемпбелл Р. Маконнел, Стенли Л. Брю Экономикс. М.: 
1993. 
24.Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. М.: Инфра. 1997. 
25.Кудинов  Э.С.  Экономические  проблемы  развития 
топливо-энергетического 
комплекса 
Российской 
Федерации. М.: Недра.1996. 
26.Курбанов  Р.А.,  Шахбазов  Э.К.  О  путях  стабилизации 
нефтегазодобычи  на  морских  месторождениях  за 1994-
1995  годы  и  прогноз  добычи  нефти  и  газа  на 1997 год. 
Баку, 1997. 
27.Курбанов  Р.А.,  Шахбазов  Э.К.  Организация  ремонта  и 
технического 
обслуживания 
нефтегазопромысловой 
техники 
нефтяного 
комплекса 
Азербайджанской 
Республики. Баку. 1996. 
28.Курбанов Р.А., Алиев А.А. Шахбазов Э.К. О стратегии 
управления 
нефтегазодобывающей 
промышленности 
ГНАРК. Баку. 1996. 
29.Майкл 
Альберт, 
Франклин 
Хедойли. 
Основы 
менеджмента. М.: Дело. 1995. 
30.Мирзаджанзаде  А.Х.,  Султанов  Ч.А.  Диакоптика 
процессов нефтеотдачи пластов. Баку. 1995. 
31.Мирзаджанзаде  А.Х.,  Шахвердиев  А.  Динамические 
процессы нефтегазодобычи. М.: Наука. 1997. 
32.Мирзаджанзаде А.Х., Юсифзаде Х.Б. и др. Современное 
состояние, прогнозная оценка уровней добычи 1995-1997 г. 
Баку. 1995. 
 
169

---

 
33.Мирзаджанзаде  А.Х.,  Алиев  Н.А.,  Юсифзаде  Х.Б., 
Салаватов  Т.Ш.,  Шейдаев  А.Ч.  Фрагменты  разработки 
морских нефтегазовых месторождений. Баку. Элм. 1997. 
34.Мирзаджанзаде  А.Х.,  Султанов  Ч.А.  Этюды  нефтяной 
лонцепции Азербайджана. Баку. 1994. 
35.Mirzəcanzade A.X. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi və 
istismarının nəzəri əsasları. Bakı. 1960. 
36.Mir Yaqub Beynəxalq siyasətdə Petrol Bakı. 1994. 
37.Mədətov Q. Azərbaycan Böyük Vətən Müharibəsi illərində. 
Bakı. 1976. 
38.«Нефтяная  промышленность  Азербайджана  за 50 лет 
Советской власти». Баку. АзНТОНГП. 1970. 
39.«Нефтяная промышленность СССР - 1960-1970 гг.» М.: 
ВНИИОЭНГ. 1971. 
40.«Нефтяная  промышленность  СССР-1975  г.»  М.: 
ВНИИОЭНГ, 1976. 
41.Оруджев  С.А.  Газовая  промышленность  по  пути 
прогресса. Баку. 1996. 
42.Пиндаук  Р.,  Рубинферт  Д.  Микроэкономика.  М.: 
Экономика. 1992. 
43.«Промышленность Азербайджанской ССР» Баку. 1970. 
44.Rəsulzade M.Ə. Azərbaycan cumhüriyyəti Bakı. 1990. 
45.Səmədzadə.Z.Ə. Azərbaycan SSR-də  əmək məhsuldarlığı 
və əhalinin məşqulliyətinin sahə quruluşu-Bakı, 1973. 
46.Самедзаде 
З.А. 
Структура 
и 
эффективность 
общественного производства. Баку. Элм. 1980. 
47.Səmədzadə Z.Ə. Azərbaycan iqtisadiyyatı XX əsrdə: inkişaf 
mərhəkələri, problemlər, XX1 əsrin Birinci on illirində iqtisadi 
inkişaf konsepsiyası haqqında düşünkənar. Bakı.1997. 
48.Сафаров  Г.  Экономические  проблемы  эффективности 
производства  в  нефтегазодобыче  и  методы  их  решения. 
Баку. Элм. 1997. 
49.Сыромятников  Е.С.,  Победоносцева  Н.Н.,  Зубарева 
В.Д.,  Шпаков  В.А.  Организация,  планирование  и 
 
170

---

 
управление  нефтегазодобывающем  предприятиями.  М.: 
Недра. 1987. 
50.Соколов В.А. Нефть. М.: 1970. 
51.«Совершенствование  механизма  хозяйствования  на 
предприятиях нефтегазового профиля в условиях коренной 
перестройки  управления  экономикой». (Сборник  научных 
трудов  Академии  Нефти  и  Газа  им.  И.М.  Губкина)  М.: 
1993. 
52.«Страны мира. Справочник» М.: Политиздат. 1989. 
53.Тейл Г. Экономические прогнозы и принятие решений. 
М.: Статистика.1991. 
54.Topçübaşev.Ə.M. Azərbaycan təşəkkülü. Bakı. 1994. 
55.Xıdırov N. Azərbaycan SSR yanacaq sənayesində  əmək 
məhsuldarlığı  və onun yüksəldilməsinin bəzi məsələri adlı 
namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı. Bakı. Elm. 1974. 
56.Hacızadə E.M. Azərbaycanda quruda neftqazçıxarma 
sənayesinin inkişaf mərhələləri. Bakı. AzETETİİ. 1995. 
57.Hacızadə E.M. Neftqazçıxarma sənayesində xarici 
investisiyaların cəlb edilməsi və milli sahibkarlığın inkişafı 
problemləri. Bakı. AzETETİİ. 1996. 
58.Юзбашева  Г.З.  Структурная  перестройка  экономики 
Азербайджана на современном этапе. Баку. 1997. 
59.«Экономика нефтяной и газовой промышленности». М.: 
1983. 
60.«Экономическая  реформа:  её  осуществление  и 
проблемы». М.: 1969. 
61.«Azərbaycan» qəzeti 29.04.1993. «Akademik 
A.X.Mirzəcanzadə ilə müsahibə». 
62.«Azərbaycan» qəzeti 29.09.1993 «Dünya şöhrətli alim və 
yaxud nəhəng tədqiqatlar müəllifi». 
63.«Azərbaycan» qəzeti 18.04.1998. Azərbaycan 
Respublikasının prezidenti H.Ə.Əliyevin mili Məclisə 
müraciəti. 
 
 
171

---

 
64.«Azərbaycan» qəzeti 03.06.1998. Xəzərneftqaz-97 
beynəlxalq sərgisi. 
65.Azərbaycan Neft təsərrüfatı  №3-4,9 1996. X.B.Yusifzadə 
«Dənizdəki neft və qaz yatağlarının problemləri və  işləməsi 
perspektivləri». 
66.Azərbaycan Neft təsərrüfatı 1996. №9. R.İ.Rüstəmov «Neft 
müqavilələri ilə əlaqədar Dövlət Neft Şirkətinin yenidən təşkili 
və inkişaf konsepsiyası». 
67.Azərbaycan Neft təsərrüfatı 1996. №10-11.  Сафаров  Г.  и 
др.  Алгоритм  расчета  капитальных  вложений  при 
проектировании разработки нефтяных месторождений. 
68.«Ayna» qəzeti 08.06.96. ARDNŞ-nin vitse-prezidenti 
X.Yusifzade ilə müsahibə. 
69.«Ayna» qəzeti 14.12.96. ARDNŞ-nin vitse-prezidenti 
İ.H.Əliyevlə müsahibə. 
70.Шмелев  Н.  Неплатежи  проблема  номер  один 
Российской  экономики. «Вопросы  экономики».  М.: 1997. 
№4. 
71.Астахов  А.  Проблема  реструктизации  угольной 
промышленности  Российско  Федерации. –«Вопросы 
экономики». М.: 1997, № 6. 
72.İqtisadi nəzəriyyə  və praktika. E.M.Hacızadə «Quruda 
neftqazçıxarma sənayesində qiymət problemi». Bakı. 1997. № 
3,4. 
73.«Нефтяное  хозяйство». 1977.  №10.  Байбаков  Н.К. 
Нефтяная и газовая промышленности за 60 лет Советской 
Власти. 
74.«Maliyyə və uçot». Bakı. 1993 №2. 
75.«Trend» 1996. № 6-7. Ə.Əmirov adına NQŞİ-nin rəisi 
K.Kərimov ilə müsahibə. Köhnə neft yataqlarının gələcəyi var. 
76.Trend» 1996. №8-9. QNQÇİB-nin baş direktoru 
Y.T.Camalov ilə müsahibə «Quruda neft hasilatının 
problemləri və perspektivləri». 
77.«Черное золото». Санкт-Петербург. 1994. № 3. 
 
172

---

 
РЕЗЮМЕ 
 
Исследовательская  работа  «Проблемы  эффективности  и 
экономические 
реформы 
в 
нефтегазодобывающей 
промышленности 
на 
суше» 
посвящена 
проблемам 
нефтегазодобывающей  промышленности  на  суше  в  условиях 
перехода  к  рыночным  отношениям,  а  также  вопросам 
формирования  в  этой  сфере  экономических  реформ  и  изучения 
их совершенствования. 
Нашей  Республикой  долгие  годы  продолжается  процесс 
снижения 
нефтегазодобычи. 
Сегодня, 
рациональное 
использование  нефтяных  запасов  республики  имеет  важное 
значение 
в 
вопросах 
укрепления 
государственной 
независимости  Азербайджана.  Ослабление  внимания  к 
Азербайджану накануне развала Советского Союза, непринятие 
ощутимых  мер  для  развития  ее  экономики,  ограничение  в 
последние  годы  финансовых  инвестиций  поколебала  систему 
снабжения, а также ускорило процессы ослабления. Ухудшению 
положения  в  процессе  развала  СССР  и  в  первые  годы 
независимости  существования  Азербайджана  способствовало 
также бесхозяйственность, равнодушие, ряд других факторв. 
Процесс  снижения  нефтегазодобычи  на  суше  проявился  
более ощутимее, чем на море и, в этой связи, с целью настоящей 
работы является раскрытие экономических проблем, скоторыми 
сталкивается нефтегазодобыча на суше на этапе создания новой 
экономической  системы,  проведению  экономических  реформ  в 
области  нефтегазодыбычи  на  море,  определению  тактики  с 
стратегии,  а  также  разработке  рационального  экономического 
механизма  в  этой  области.  В  работе  также  уделено  внимание 
вопросам,  имеющим  особую  значимость,  проанализированы 
этапы  развития  динамики  нефтегазодобычи  на  суше  в 
Азербайджане  в  ХХ  веке.  Впервые  в  условиях  рыночной 
экономики  независимого  Азербайджана  рассмотрены  вопросы 
комплексного  проведения  экономичеких  реформ,  роли 
инвестиционной 
политики 
для 
воссоздания 
нефтяной 
промышленности,  привлечения  иностранных  инвесторов, 
показаны пути мобилизации внутренних возможностей. 
 
 
173

---

 
В  монографии  дано  научное  обоснование  необходимости 
проведения  новых  структурных  изменений  в  системе 
совершенствования 
управления 
нефтегазодобывающим 
комплексом  на  суше,  а  также  предложен  механизм  реалиции 
структуры,  отвечающий  требованиям  отрасли.  В  работе 
рассмотрены  методологоческие  основы  приозводственных 
затрат  в  условиях  рынка,  развития  конкуренции,  дан  анализ 
отношений  этих  затрат  и  ценой  сырой  нефти:  показаны  пути 
снижения себестоимости в НГДУ не суше в будущем. В работе 
рассмотрены  проблемы,  связанные  с  реструктуризацией  и 
стратегией 
диверсификации 
производства. 
Рассмотрены 
вопросы,  связанные  с  нефтяным  бизнесом,  развитием 
национальных  предпринимателей,  спецификой  приватизации  в 
этой сфере, определены основные направления их соответствия 
национальным интересам. 
Монография состоит из 5-ти глав. 
Особенность исследовательской работы состоит в том, что 
здесь  получены  результаты,  способствующие  организации 
заново  структуры  нефтегазодобавающей  промышленности  на 
суше,  расширению  независимости  нефтегазободывающих 
управлений,  повышению  за  счет  внутренных  ресурсов  добычи 
нефти  и  газа  в  структурных  подразделениях  отрасли, 
углублению  экономических  реформ  в  нефтегаздобывающем 
комплексе. 
Монография  может  быть  исползована  в  далнейшем  при 
проведении  исследований  по  более  широкому  кругу  вопросов, 
подготовке  учебных  пособий  в  этой  области,  анализу 
экономической 
истории 
нефтегазодобывающей 
промышленности Азербайджана в ХХ веке. 
 
174

---

 
SUMMARU 
 
«The problems of economic reforms and rational utilization 
on on offshore oil extracting», is the research work devoted to the 
urgent problems of offshore oil extraction during the market relations 
condition, the forming of refoms and to their impovement. 
The decrease of output in oil extraction has been observed for 
the last years in the newly independent republic. Now, the rational 
utilization of oil reserves is of great importance for the strengthening 
of Azerbaijan indepence. At the end of disintegrarion of the Soviet 
Union the care attention to Azerbaijan decreased, the necessary 
measures for the development of industry were not takre and the 
limitation of investment resulted in its supply system and in decrease 
of economy. The non-economic approach, indifference and other 
aspects also showed themselves during the disingration process of 
the USSR. 
The process of drop in output of oil-gas in offshore was 
significantly taking place. The aim of the research work is to solve 
the economic problems during the new economic system in the 
offshore oil-gas extraction which they meet, to carry out the reforms 
in the oil-gas extraction, to determine their strategic and tactics and 
to working out the rational economic mechanism in this field. 
The stages of development, the dynamics of production have 
been analysed in the XX century. The reforms carried out in offshore 
oil-gas extraction in Azerbaijan republic in the market relations have 
been researched in the complex form for the first time. The ways for 
the combining the internal reserves, the involment of foreing 
investors to this work, the role of investment policy in the 
reconstruction of oil industry have been shown. The monography 
deals with the improvement ways of the management of oil-gas 
extaction complex in offshore and basing it scientifically. 
The economic mechanism for the work of the structure that is 
needed has been suddested. The work has also analysed the 
methodological bases of the production expenditures in market and 
competition relations. 
 
 
 
175

---

 
The work also indicates the proportion between the its level 
with crude oil price and decrease of self-cost in the of OGEB 
activity. At the same time the research work analyses the 
restructization and divercification strategy. The oil business in 
Azerbaijan especially in offshore oil and gas extraction industry, 
national ownership development, the privatization pecularities 
carried out in this field were analysed too. The ways of interests, 
serving to the national state policy have been determined. 
The monography consists of 5 chapters. The practical 
significance of the research work includes the reform of the oil and 
gas extraction industry, the boardening of the independency of the 
authorities of the oil and gas extraction enterprises, the increast of 
guarantees at the cost of internal reserves in vlew of increase of oil 
and gas output in the structural subdivision, the results which support 
the deepening the economic in the oil and gas complex. 
The materials obtained from the reserrarch work can be used 
in carrying out wide range scientific works, preparing the literature 
on econome and educational means, in studying of the problems of 
oil and gas extraction, in writing the history of oil and gas industry of 
Azerbaijan in the XX century. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
176

---

 
 
Nəşrin redaktoru 
 
Ədilə Musayeva 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
E.M. Hacızadə 
 
AZƏRBAYCANIN QURUDA NEFTQAZÇIXARMA 
KOMPLEKSİNDƏ İQTİSADİ 
İSLAHATLAR VƏ SƏMƏRƏLİLİK PROBLEMLƏRİ 
Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 2000 
 
 
 
 
 
 
 
Yığılmağa verilmiş 20.08.1998. Çapa imzalanmış 02.10.1998. 
Formatı 84x108
1
/32.
 Ofset kağızı  №1. Çap vərəqi 7,56. Hesab-nəşr. 
vərəqi 9,0. Sifariş 113. Tirajı 300. Qməti müqavilə ilə 
 
 
«Elm» Nəşriyyatı 370143, Bakı-143, Hüseyn Cavid prospekti 31. 
Azərbaycan Respublikası Mətbuat və İnformasiya Nazirliyi 
«Şimal-Qərb» mətbəəsi. Bakı A.Ələsgər küçəsi 17 
 
177