Azərbaycanlilarin II dünya müharġBƏSĠNDƏ ĠġTĠraki
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Bakı, may 1999
8 HƏRBĠ-SƏRKƏRDƏLĠK TARĠXĠMĠZƏ ÖTƏRĠ NƏZƏR (giriş əvəzi) XX əsrin birinci yarısında, 20 illik fasilə ilə baş vermiş iki dünya müharibəsi bəşər tarixində viranediciliyi ilə yanaşı, dünyanın bütün xalqlarının siyasi həyatına güclü təsir etmişdir. II dünya müharibəsinin başlanmasından əvvəlki 470 ilin yalnız iki ilində Şimali Azərbaycan müstəqil dövlət (1918-1920-ci illərdə) kimi yaşamışdır. Bu iki ildə xalqın ilk dəfə Milli orduya xidmətə geniş cəlbi ümummilli səviyyədə olmuş və yaradılmış ordu milli dövlətçilik mənafeyinə xidmət etmişdir. Bununla belə Azərbaycan xalqının vətəni müdafiə uğrunda hərbi şücaəti qədim və zəngin tarixə malikdir. Məhəmməd Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslan, Cavanşir və Babək, Uzun Həsən və Şah İsmayıl Xətai kimi hərbi sərkərdələr, Koroğlu və Qaçaq Nəbi kimi xalq qəhrəmanları müstəqilliyimiz uğrunda mübarizələrdə xalqa xidmət etmişlər. Şimali Azərbaycanın Çar Rusiyası tərkibində olduğu 90 il (1828-1917) ərzində Rusiya çarlığı xalqımızı hərbi xidmətdən məhrum etmiş, müsəlman- azərbaycanlılar orduda xidmət əvəzinə cürbəcür vergilər ödəmişlər. Yalnız xalqın yüksək zadəgan və ziyalı zümrəsi içərisindən ayrı-ayrı şəxslər öz övladlarını Rusiyanın hərbi məktəblərinə göndərə bilmişlər və bu hesabdan göstərilən dövrdə müəyyən miqdarda azərbaycanlı zabit heyəti yaranmışdır və onlar döyüş cəbhələrində yüksək sərkərdəlik nümunələri göstərmişlər. Vitse-admiral rütbəsinə qədər yüksəlmiş İbrahim bəy Allahverdi oğlu Aslanbəyov (1822-1900) Peterburqda Hərbi Dəniz Korpusunu bitirmiş, Qara və Baltik dənizlərində hərbi gəmilərdə komandir olmuş, 1878-ci ildə kontr-admiral rütbəsi aldıqdan sonra Rusiyanın 8-ci Hərbi-Dəniz Donanmasının rəisi təyin edilmişdir. Admiral İ. Aslanbəyov 1879-1882-ci illərdə rəhbərlik etdiyi gəmi heyəti ilə dövr-aləm səyahətində olmuş, Sakit okeanda iti sürətlə üzən gəmilərin hərbi heyətinə komandanlıq etmiş və 1887-ci ildə vitse-admiral rütbəsinə yüksəlmişdir. Mayor İskəndərbəy Məmmədkərim oğlu Hacınski (1809-1878) 1835-ci ildən rus ordusunda qulluqda olmuş, Krım müharibəsində (1853-56) iştirak etmişdir. O, Rusiyanın 3-cü dərəcəli Anna və 2-ci dərəcəli Stanislav ordenləri, İranın 2-ci dərəcəli “Şir-i Xurşid” ordeni ilə təltif edilmişdir. Rusiya-Yaponiya müharibəsinin gedişində Yaponiya donanması Rusiyanın Uzaq Şərqdə olan Port-Artur qalasını mühasirəyə aldığı dövrdə (mühasirə 5 aydan çox davam etmişdir) bu əməliyyatlarda polkovnik S. Mehmandarov və kapitan Ə.Şıxlinski, polkovnik Hüseyn xan Naxçıvanski və polkovnik İlyas bəy Ağalarov da iştirak etmişdilər. Həmin müharibədə batalyon komandiri vəzifəsində döyüşən həmyerlimiz Şaxtaxtinski Əbülfət Nəcəfqulu oğlu 1912-ci ildə polkovnik 9 rütbəsində Rusiyanın hərbi nümayəndəsi kimi İsveçrə ordusunun manevrlərini müşahidə etmişdir. Azərbaycanlı generallardan Teymur bəy Novruzov, Əmir Kazım Qacar, Əmənulla xan Qacar (Şuşada doğulmuşlar) I Dünya müharibəsinin iştirakçıları olmuşlar. General T. Novruzov dörd dəfə Müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif edilmişdir. Azərbaycan generallarının fəaliyyəti üzrə araşdırmalarını uğurla davam etdirən hərbi jurnalist və yazıçı Şəmistan Nəzirli 1999-cu ilin may ayında Azərbaycan televiziyası ilə çıxışında Tbilisi arxivlərində Azərbaycan generalları haqqında xeyli yeni materiallar əldə etdiyini bildirmişdir. O, eyni zamanda bildirdi ki, əslən Tovuzdan olan Novruzovlar nəslindən 3 general, Qacarlar nəslindən 7 general, Yadigarovlar nəslindən 4 general yetişmişdir 1 . Rusiya ordusunun 21-ci piyada diviziyası tərkibində (diviziyanın komandiri azərbaycanlı general Səməd bəy Mehmandarov idi) 81 saylı Abşeron alayı, Dağıstan alayı (№ 82), Samur alayı (№ 83), Şirvan alayı (№ 84), eləcə də Şamaxı alayı (№ 205) və Səlyan alayı (№ 206) I dünya müharibəsi dövründə hərbi əməliyyatlarda qismən iştirak etmişlər. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəlində Azərbaycan xalqını təmsil edən onlarla görkəmli hərbi sərkərdələr yetişmişdir. Bakıda Bakıxanovlar, Qazaxda Şıxlinskilər və Vəkilovlar, Qarabağda Cavanşirlər, Naxçıvanda Kəngərlilər, Gəncədə Cavadxanlar və digər bölgələrdə yaşayan nəsillər içərisindən çıxmış generallar Azərbaycan xalqının şan-şöhrətini bütün dünyaya yaymışlar. Döyüşdə cəngavər olan xalqımızın gücündən Çar Rusiyası da özünə lazım olduqda bəhrələnmişdir. Hərbi jurnalist Şəmistan Nəzirli “Azərbaycan generalları” kitabında göstərir ki, Zaqafqaziya Rusiyaya birləşdirildikdən (1806-1810) sonra, 1829-cu ildə Azərbaycanda beş süvari alayı yaradılmışdı: I alay - Qarabağlılardan, II alay - Şirvanlılardan və Şəkililərdən, III alay – Gəncə, Qazax, Şəmsəddin və Borçalılardan, IV alay – İrəvan azərbaycanlılarından, V alay - əsasən Kəngərli nəslinin igidlərindən təşkil edilmişdi 2 . I dünya müharibəsi illərində Rusiya ordusu tərkibində 250-dən çox azərbaycanlı zabit döyüşmüşdür. Rus ordusunda xidmət edən Azərbaycanlı poruçik Fərrux ağa Qaibov 1916-cı ildə Vilno üzərində Almaniyaya məxsus 4 hərbi təyyarə ilə təkbaşına 4 saat ərzində döyüşərək, onlardan 3-nü vurub yandırmış və özü də həlak olmuşdur. 1 Azərbaycan generalları haqqında daha geniş məlumat üçün bax: Şəmistan Nəzirli, Azərbaycan generalları, Bakı 1991; İsrafil İsmayılov, Dünya Azərbaycanlıları XX əsrdə, Bakı, 1997, səh. 172-174. 2 Ş.Nəzirli, Azərbaycan generalları, Bakı. 1991. s.5-6 10 Azərbaycanda milli ordunun yaradılması haqqında ilk təklif Rusiya çarizmi dağıldıqdan sonra, 1917-ci ilin mayında keçirilən Qafqaz müsəlmanları qurultayında edilmişdir və bu qurultayda müsəlman alayları yaradılmasına başlamaq üçün xüsusi büronun təşkili haqda qərar qəbul edilmişdi. Bundan az sonra həmin ilin oktyabrında Azərbaycan Türk Demokratik Federalistlər Partiyası - “Müsavatın” I qurultayında milli ordunun yaradılması geniş müzakirə edilmişdi. 1917-ci ilin noyabrında Zaqafqaziya komissarlığı Zaqafqaziyanın respublikalarında milli hərbi korpuslarının yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Azərbaycan korpusunu təşkil etmək general Əliağa Şıxlinskiyə tapşırılmışdı. Lakin Ermənistandan və Gürcüstandan fərqli olaraq Azərbaycanda bu iş çox ləng gedirdi. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin elan edildiyi 1918-ci ilin 28 mayında ölkədə keçmiş müsəlman könüllü dəstələrindən ibarət 600 nəfərlik bir hərbi hissə var idi. Əlbəttə bu cüzi hərbi qüvvə ilə Azərbaycanın müstəqilliyini müdafiə etmək və Bakıda Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti (Bakı kommunası) qoşunlarının Gəncə üzərinə hazırlanan hücumunun qarşısını almaq çətin idi. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycanın kömək uma biləcəyi yeganə ölkə Türkiyə idi. Bu məqsədlə Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Nazirlər Şurasının sədri Fətəli Xan Xoyski Türkiyə hökumətinə hərbi yardım haqqında xahiş etmişdi. Bu xahiş Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında 1918-ci ilin 4 iyununda bağlanmış dostluq müqaviləsinin IV bəndinə əsasən edilmişdi. Müqavilənin bu bəndində deyilirdi: “Ölkənin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün ehtiyac olduğu təqdirdə Azərbaycan Respublikası hökumətinə silahlı qüvvələrlə yardım etməyi” Türkiyə öz öhdəsinə götürür. Müvafiq razılaşmaya əsasən Türkiyənin Hərbi Naziri və Ali baş komandan müavini Ənvər paşa öz qardaşı Nuru paşaya göstəriş verdi və o, Təbriz ətrafında olan Türkiyə hərbi qüvvələri ilə Gəncəyə doğru hərəkət etməyə başladı. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar olaraq Azərbaycan hökuməti 1918-ci ilin 26 iyununda Azərbaycanda hərbi vəziyyət elan etdi və məcburi hərbi mükəlləfiyyət haqqında fərman verildi. Həmin günlərdə “Əlahiddə Azərbaycan korpusu”nun tezliklə yaradılması üçün konkret tədbirlər görüldü. Eyni zamanda Türkiyənin V Qafqaz diviziyası (komandanı Mürsəl paşa idi) Gümrü-Dilican-Ağstafa istiqaməti ilə döyüşə-döyüşə Gəncəyə daxil oldu. Gəncəyə, eləcə də Türkiyənin Karpat cəbhəsindən götürülmüş XV Çanaqqala diviziyası (komandanı Nazim bəy) gətirilmişdi. Türkiyənin bu iki diviziyası Azərbaycan korpusu ilə birləşərək Qafqaz İslam ordusu adını aldı və Nuru paşanın komandanlığı altında Bakıya doğru yürüşə başladı. İslam ordusu Göyçay yaxınlığında Stepan Şaumyanın Gəncə üzərinə 11 göndərdiyi Bakı kommunası qoşunları ilə (komandirləri daşnaklar idi) döyüşə başladı və bu döyüşdə qələbə çalaraq Bakı istiqamətində irəliləməyə davam etdi. 1918-ci ilin iyununda Stepan Şaumyan Biçeraxovun 3 1500 nəfərlik ordu hissəsini də (Kürdəmir yaxınlığında) döyüşə cəlb etsə də, Azərbaycan-Türkiyə ordu hissələrinin hücumunun qarşısında tab gətirə bilmədi. Rusiya Sovet hökuməti S.Şaumyanın xahişi ilə Ukrayna cəbhəsindən Bakıya Petrovun komandası altında bir eskadron süvari, matros və topçular dəstəsi göndərmişdi. Lakin bunlar da Qafqaz İslam ordusunun Bakını düşmən qüvvələrindən təmizləmək əzminin qarşısını ala bilmədi və iyulun son günlərində Azərbaycan-Türkiyə birgə hərbi hissələri Bakının yaxınlığında vuruşurdular. Belə vəziyyətdə daşnak Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı kommunası istefa verməyə məcbur oldu. Həmin günlərdə Bakıda Sentrokaspi hakimiyyəti yaradılmışdı və Ənzəlidən ingilis generalı Denstervilin başçılığı ilə 1500 nəfərlik hərbi qüvvə Bakıya dəvət edilmişdi. Belə bir şəraitdə sentyabrın 15-də Qafqaz İslam ordusu hissələri (birinci olaraq Azərbaycan hərbi hissələri) Bakıya daxil oldular. Ağır döyüşlərdə mindən artıq İslam ordusu əsgəri və zabiti, 5 mindən çox yerli əhali şəhid oldu. Türkiyə I dünya müharibəsində məğlub olmuş ittifaqa daxil olan dövlət olduğuna görə qalib Antanta dövlətləri (ilk növbədə İngiltərə hökuməti) ona təklif etdi ki, öz qoşunlarını bir həftə ərzində Bakıdan, bir ay müddətində isə Qafqazdan çıxarsın. Buna uyğun olaraq Antanta müttəfiqlərinin qoşunlarının noyabrın 17-də Bakıya daxil olması gözlənirdi. Bakını “rus şəhəri” hesab edən ingilis generalı Tomson özünü şəhərin general-qubernatoru elan etmişdi. General Tomsonun tələbi ilə Azərbaycan ordusunun qərargahı noyabrın 22-də Bakıdan Gəncəyə köçürüldü. Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti hökuməti (Nazirlər Şurası sədri Fətəli xan Xoyski) Milli ordu yaradılması işini ön plana çəkərək, general-polkovnik Səməd ağa Mehmandarovu 25 dekabrda (1818) Hərbi Nazir təyin etdi. Bir neçə gün sonra general-leytenant Əliağa Şıxlinski hərbi nazirin müavini təyin edildi. 1918-ci ilin oktyabrında Gəncədə təşkil edilmiş qısa müddətli hərbi məktəbin birinci buraxılışı oldu və bu hesabdan ordunun zabit hissəsi bir qədər qüvvətləndi. Lakin zabitlərin yarısını hələ də başqa millətlərin (əsasən rusların) nümayəndələri təşkil edirdi. 3 Lazar Biçeraxov Rusiya kazaklarından təşkil edilmiş hərbi dəstənin komandiri, siyasi mövqeyini tez- tez dəyişən hərbçi idi. 12 Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti hökumətinin 1919-cu il dövlət büdcəsində hərbi xərclər büdcənin 24 faizini təşkil edirdi və həmin il 25 min nəfərlik milli ordu yaradılması nəzərdə tutulmuşdu. Hərbi Nazir general S.Mehmandarov 1919-cu ilin 2 aprelində Nazirlər Şurasına göndərdiyi məktubunda Azərbaycan xalqının şöhrətli hərb tarixinə malik olduğunu və bu qəhrəmanlıqlar tariximiz əsasında ordumuzun şəxsi heyətinin milli vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsinə başlanmasının vacibliyini göstərərək yazırdı: “...yüzillik rus hökmranlığından azad olmuş türk xalqının yadına salmaq lazımdır ki, biz həmişə asılı vəziyyətdə olmamışıq” 4 . 1919-cu ilin aprelində ingilis qoşun hissələri Zaqafqaziyadan geriyə çəkilməyə başladı. Lakin eyni zamanda Azərbaycan üçün Şimaldan Denikinin 150 minlik könüllü ordusu tərəfindən təcavüz qorxusu (“Vahid və bölünməz Rusiya” şüarı altında) reallaşmağa başlayırdı. Denikin Xəzər donanmasının bir hissəsini zəbt etmişdi və bunu 1828-ci ildə tərtib edilmiş Türkmənçay müqaviləsi ilə əsaslandırırdı. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti hökumətinin buna cavab notasında deyilirdi ki, Türkmənçay müqaviləsinə imza edən çar hökuməti yıxılmışdır və bu müqavilə öz qüvvəsini itirmişdir. Denikinin Xəzər dənizinə şimaldan nəzarəti Bakıdan Həştərxana satılmaq üçün neft ixracına mane olurdu. Denikinin hərbi hissələri 1919-cu ilin yayında Dağıstana daxil olmuşdu. 1919-cu ilin avqustunda ingilis hərbi hissələrinin Azərbaycanı tamamilə tərk etməsindən istifadə edən Denikin öz hərbi dəstələrinə Dərbənd istiqamətində hücuma keçmək haqqında əmr verdi. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan parlamanı fövqəladə iclasında Dövlət Müdafiə Komitəsi yaratdı və bütün idarəçiliyi Müdafiə Komitəsinə verməyi qərara aldı; ölkədə müharibə vəziyyəti elan edildi; Samur çayı hövzəsində müdafiə istehkamları yaradılmasına başlandı. Lazım gələrsə dövlət idarələrinin Bakıdan Gəncəyə köçürülməsi müəyyənləşdirildi. Azərbaycan ordusunda xidmət edən rus zabitlərinin xeyli hissəsinin Denikinə hüsn rəğbəti və onun xeyrinə cəsusluğu aşkar edildi və onlar Azərbaycandan sürgün edildilər. 1919-cu ilin sonlarında Azərbaycan ordusu iki piyada və bir süvari diviziyasından ibarət idi. Bundan əlavə Gəncədə iki artilleriya batareyası və yüngül toplara malik xüsusi diviziya yaradılmışdı. Ordunun tərkibində həmin dövrdə üç zirehli qatar, 4 hərbi təyyarə, 6 zirehli avtomobil və s. var idi. 1920-ci ilin əvvəlində Azərbaycan ordusunun şəxsi heyətinin 40 min nəfərə çatdırılması planlaşdırıldı. Hərbi xidmətə 19-24 yaşlı müsəlman əhalisinə məxsus gənclərin çağırılması nəzərdə tutulurdu. Ordunu gücləndirmək üçün 5 tank, 12 hidroplan, 6 aeroplan, 9 zirehli avtomobil və s. alınması planlaşdırılmışdı. Gəncədə bir hərbi zavod işləməyə başlamışdı. Lakin eyni zamanda Azərbaycanın Avropa 4 Bax: Nəsib Nəsibzadə, Azərbaycan Demokratik Respublikası, Bakı, 1990, s.67. 13 ölkələrində silah alması da böyük çətinliklərə rast gəlirdi. Belə ki, Antanta ölkələri Azərbaycanın Osmanlı Türkiyəsi ilə əlaqələrini bilərək, ona silah satmaq istəmirdi. Ermənistana isə xristian nəvazişi ilə nə istəyirdisə verirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan ordusu xeyli möhkəmləndi və yüksək intizamlı ordu yaradılmışdı. 1919-cu ilin sentyabrında Bakıda olmuş ingilis hərbi müxbiri Skotland Liddel öz təəssüratlarında yazırdı: “Mənə deyirdilər ki, burada qarışıqlıqla rastlaşacağam, amma heç bir qarışıqlıq görmədim... yol boyu biz Azərbaycan ordusunun yüzlərlə cavan əsgəri ilə qarşılaşdıq, onlar iki il əvvəl gördüyüm əsgərlər deyildilər. Hətta bir ay əvvəlkilərə belə oxşamırdılar. Azərbaycan ordusu sürətlə təşkil olundu, sürətlə də lazımi şəklə düşdü. Azərbaycan dərk etdi ki, intizamsız ordu sadəcə olaraq yaşaya bilməz. Azərbaycanda dəmir intizam hökm sürür, elə bir intizam ki, Rusiyada belə yoxdur” 5 Lakin əvvəllər Denikinlə ittifaqda olan daşnak Ermənistanı rəhbərliyi Denikinin məğlubiyyətindən sonra Rusiya bolşevikləri ilə də əlaqədə idi və Qarabağı zəbt etmək üçün bütün hazırlıq işini görmüşdü. Rusiyanın XI ordusu Azərbaycanın şimal sərhədlərinə yaxınlaşdığı dövrdə (Azərbaycan Ordusunun əsas qüvvələri Qarabağa göndərilmişdi) 1920-ci ilin Novruz bayramı günlərində Ermənistanın daşnak hərbi hissələri Xankəndi qarnizonuna hücum etdi. Bu hücum dəf edildikdən sonra onlar Qarabağa yeganə keçid olan Əsgəran qalasını ələ keçirdilər və Xankəndində olan Azərbaycan ordu hissələrini mühasirəyə aldılar. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan rəhbərliyi ölkənin Şimalında olan milli ordunun böyük bir hissəsini general Həbib bəy Səlimovun komandanlığı altında Qarabağa göndərməyə məcbur oldu. Azərbaycan ordusu daşnak ordusu hissələrini və Qarabağın erməni qiyamçılarını darmadağın edərək aprelin 2-də yuxarı Qarabağı düşməndən azad etdi. Hərbi nazir general S.Mehmandarov bu qələbə münasibətilə Azərbaycan əsgərlərinə müraciətində demişdi: “ Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|