Azərbaycanlilarin II dünya müharġBƏSĠNDƏ ĠġTĠraki
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
14 Azərbaycanda 1920-ci ilin 27 aprelində yaranmış vəziyyət Azərbaycan parlamanının 27 apreldə axşam çağırılmış fövqəladə iclasında müzakirə edildi. Həmin iclasa Azərbaycan K/b/P, Rusiya K(b)P Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı bürosu və Mərkəzi fəhlə konfransı adından hakimiyyətin bolşeviklərə təhvil verilməsi haqqında ultimatum verildi. Ultimatumun müzakirəsi gərgin vəziyyətdə keçdi. Bu müzakirədə bolşevik Əliheydər Qarayev demişdi: “Qarabağda zühur edən bu hadisə müttəfiqlərin bizi boğmaq üçün sardığı zəncirlərdən bir halqadır. Bu halqanı Azərbaycan öz qüvvəsi ilə parçalaya bilməz. Buraxın Şərq millətlərini müdafiə edən Qızıl Ordu gəlsin. Qarabağ üsyanını yatırsın, daha sonra Anadoluya getsin”. Anadoluya (Türkiyəyə) XI Ordunun köməyə gedəcəyinin tarixçəsi belədir: 1920-ci ilin 16 martında İstanbul Antanta hərbi qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdi. Türkiyəyə qarşı yunanların və ermənilərin hərbi əməliyyatları da davam edirdi. Belə bir vəziyyətdə 1920-ci ilin 23 aprelində Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisi çağırılmışdı və Mustafa Kamal paşa Məclisin və hökumətin sədri seçilmişdi. Aprelin 26-da Mustafa Kamal paşa Rusiya Sovet hökumətinin başçısı V.İ.Leninə göndərdiyi məktubunda Rusiya ilə diplomatik əlaqələri yaratmağı və milli-azadlıq mübarizəsində Türkiyəyə hərbi yardım edilməsini təklif etmişdi. Göründüyü kimi bolşevik Əliheydər Qarayev XI Ordunu Azərbaycana dəvət etməyin lazımlığını bu ordunun Türkiyə üçün də xilaskarlıq missiyasına inandığı üçün əsas götürürdü. Lakin sonrakı hadisələr bu vədlərin doğruluğunu təsdiq etmədi 6 . Parlamanın göstərilən son iclasındakı çıxışında Milli Şuranın sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə demişdi: “Bizə deyirlər ki, sərhədlərimizi keçən ordunun başında Necati adlı bir türk komandiri durur... Rusiyadan gələn bu təcavüzkar ordu bildirir ki, Türkiyənin xilası üçün gəlir... Anadolunun imdadına getmək bəhanəsiylə yurdumuza girən bu işğal ordusu bir daha vətənimizdən çıxmaq istəməyəcəkdir”. Tarix M.Ə.Rəsulzadənin haqlı olduğunu sübut etdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə sonralar qələmə aldığı “Azərbaycan davası” adlı məqaləsində o müdhiş günləri xatırlayaraq yazmışdı: “Azərbaycan Cumhuriyyəti hökuməti aprel ayının 27-də yuxusundan sərsəm bir halda qalxdı... Xüsusi bir amansızlıqla Vətənimizə hücum edən bolşevik-daşnak ordu birləşmələri vətənpərvər oğullarımızı qan işində boğdu. Ölkəmiz təqibə, böhtana məruz qaldı. Min bir həngamələrlə izahı olmayan həbslərin dalğası gücləndi. On minlərlə günahsız adamlar güllələndi. Azərbaycan Milli Ordusunun min iki yüzdən çox 6 Bu haqda daha geniş: İsmayılov İ.Z. Azərbaycanın XIX əsrdə dövlətçilik siyasəti məsələləri: B., 1995, s.49-53. 15 əsgər və zabiti Arazı keçərək o taylı qardaşlarımıza pənah apardı. Təqib olunan minlərlə ziyalımız Türkiyəyə, Fransa və Almaniyaya mühacirətə getdi”. Şəmistan Nəzirli “Cumhuriyyət generalları” kitabında (Bakı, 1995) yazır ki, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dövrü (1918-1920) Azərbaycanın 21 döyüş generalı olmuşdur (səh.49). Bunlar Səməd bəy Mehmandarov, Əliağa Şıxlinski, Xosrov bəy Sultanov, İbrahim ağa Vəkilov, İbrahim ağa Usubov, Hüseynxan Naxçıvanski, Mirkazımxan Talışxanov, Firudin bəy Vəzirov, Qalib bəy Vəkilov, Daniyal bəy Həlləcov, Əliyar bəy Haşımbəyov, Süleyman bəy Əfəndiyev, Teymur bəy Novruzov, Əmir Kazım Mirzə Qacar, Məhəmməd Mirzə Qacar, Əmənulla Mirzə Qacar, Feyzulla Mirzə Qacar, Cavad bəy Şıxlinsi, Məmməd Sadıq bəy Ağabəyzadə və digərləri idilər. General-leytenant Məmmədbəy Sulkeviç (litva tatarı, Azərbaycan vətəndaşlığını qəbul etmişdi) 1918-1919-cu illərdə Azərbaycan ordusunda Baş qərargahın rəisi və az sonra korpusun komandiri olmuşdur. General-mayor Cavad bəy Şıxlinski, general Məhəmməd Mirzə Qacar Gəncədə XI Orduya qarşı xalq mübarizəsinə rəhbərlik etmişlər. Azərbaycan generallarından Xalq Cumhuriyyəti hökumətinin I və II kabinələrində Hərbi Nazir Xosrov bəy Sultanov, Daxili İşlər Naziri isə Behbud Cavanşir olmuşdur. Xosrov bəy Sultanov 1919-cu ildə Qarabağın general-qubernatoru vəzifəsində çalışmışdır. Rəsmi araşdırmalar göstərir ki, 1920-ci ilin bolşevik-daşnak terroru nəticəsində Azərbaycan Milli Ordusuna xidmət edən 12 general, 27 polkovnik və podpolkovnik, 46 kapitan və ştabs kapitan, poruçik və podporuçik, 148 praporşik və podpraporşik, 266 digər rütbəli hərbi qulluqçu məhv edilmişdir. Həmin dövrdə qırmızı terrorun qurbanı olaraq əksəriyyəti 1920-ci ildə Nargin adasında güllələnmiş generallarımız aşağıdakılardır: General-mayor Həbib bəy Hacı Yusif oğlu Səlimov (Azərbaycan Cumhuriyyətinin ilk Hərbi Naziri), general-mayor Əmir Kazım Qacar, general- mayor İbrahim ağa Usubov, general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç, general- mayor Əbdülhəmid bəy Şərifbəy oğlu Qaytabaşı, general-mayor Murad Gəraybəy oğlu Tlexas (milliyyətcə çərkəz olan Murad bəy 1918-ci ildə Azərbaycana könüllü olaraq gəlmişdi), general-mayor Əliyar bəy Mehdi oğlu Haşımbəyov. Məlumdur ki, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti hökumətinin ilk Baş Naziri Fətəli xan Xoyski də 1920-ci ilin 19 iyununda Tiflisdə erməni terrorçusu Aram Yevqanyan tərəfindən öldürülmüşdür. *** Azərbaycan Sovet Respublikası 1920-ci ilin aprelin sonundan 1922-ci ilin 12 martına qədərki dövrdə müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərirdi. Lakin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|