8
Azərbaycan mədəniyyətində M.F.Axundovun inqilabçı-mütərəqqi ənənələrini davam
etdirdiyini, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev kimi demokrat
yazıçıların məslək dostu olduğunu, rus inqilabçı demokratların təsiri altında yazıb
yaratdığını göstərir. Ü.Hacıbəyli yazılarında dəfələrlə bu görkəmli şəxsiyyətlərin
əsərlərinə müraciət etmişdir.
Ü.Hacıbəyli publisistikasının əsas pafosu xalqın gücünə böyük inamdan
ibarət idi. Publisist Hacıbəylinin ehtiraslı qələmi çox illər bu ideyalara sadiq qulluq
edirdi.
* * *
Ü.Hacıbəylinin ilk musiqi əsəri unikal ―Leyli və Məcnun‖ operasıdır. Unikal
ona görədir ki, bu əsər Şərqdə, eləcə də Azərbaycanda opera sənətinin əsasını
qoymuşdur, unikal ona görədir ki, bu əsərdə Azərbaycan professional bəstəkarlıq
məktəbinin bünövrəsi qoyulmuşdur, unikal həm də ona görədir ki, muğamlara
əsaslanaraq, ―Leyli və Məcnun‖ musiqimizdə muğam operasının təməlini qoydu. Bu
operadan sonra Ü.Hacıbəylinin ―Şeyx Sənan‖, ―Əsli və Kərəm‖, ―Şah Abbas və
Xurşudbanu‖, ―Harun və Leyla‖, M. Maqomayevin ―Şah İsmayıl‖, Z.Hacıbəylinin
―Aşıq Qərib‖ muğam operaları yarandı. Lakin bu operaların arasında ―Leyli və
―Məcnun‖un Azərbaycan musiqisi tarixində oynadığı rol, xalqımızın qəlbində
tutduğu yer xüsusidir.
Bir əsrdən artıqdır ki, bu opera səhnədən düşmür, yeni-yeni ifaçılar –
Leylilər, Məcnunlar nəsli yetişir. 22 yaşlı gənc Üzeyir Hacıbəylinin yaratdığı ―Leyli
və Məcnun‖ operasının 100 il ərzində daimi, stabil uğurunun sirri, səbəbi nədədir?
Qədim muğamlarımızın gözəlliyində, təkrarsızlığında, yoxsa dahi Füzulinin eyni adlı
poemasında, qəzəllərində, ya da gənc Üzeyirin operaya yazdığı musiqi parçalarında,
bəlkə o vaxtlar Hüseynqulu Sarabskinin yaratdığı təkrarsız Məcnun rolunda? Daha
doğrusu, bunların ayrı-ayrılıqda heç birində, eyni zamanda hamısında, onların
vəhdətində. Üzeyir bəyin istedadı bunların hamısının vəhdətini, sintezini yarada
bilmişdir.
İlk Azərbaycan operasının əsas və xarakter xüsusiyyəti həm də ondan ibarət
idi ki, bu əsərdə Ü.Hacıbəylinin özünün bəstələdiyi musiqi ilə xalq musiqisini bir-
birindən ayıran səddi tapmaq mümkün deyildi. ―Leyli və Məcnun‖ operasının bu
xüsusiyyətini qeyd edən Ü.Hacıbəyli yaradıcılığının ilk tədqiqatçılarından olan
V.Vinoqradov yazırdı: ―Folklorun bəstəkarlıq yaradıcılığına keçməsinə musiqi
tarixində bundan bariz nümunə tapmaq çətindir‖.
4
―Leyli və Məcnun‖da Ü.Hacıbəylinin özünün bəstələdiyi musiqi fraqmentləri
əsasən orkestr üçün yazılmış epizodlar, muğamların girişi və sonluqları, III və IV
pərdələrə yazılmış giriş musiqisi və s. idi. Bu hissələr o qədər xalq musiqi ruhuyla
aşılanmış və onun nümunələriylə üzvü vəhdət təşkil etmişdir ki, onları klassik
4
В.Виноградов. Узеир Гаджибеков и азербайджанская музыка. М. Музгиз 1938, с. 14.
9
muğam və təsniflərdən ayırmaq çətin idi. Bu da bəstəkarın artıq ilk əsərində xalq
musiqisinin üslub xüsusiyyətlərinin, onun lad-intonasiya əsasına sərbəst
yiyələnməsini sübut edirdi.
―Leyli və Məcnun‖un premyerası 1908-ci ildə Bakıda H.Z.Tağıyevin
teatrında olmuşdur.
XVI əsrin dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin poemasının süjeti
əsasında yaranmış bu opera, orta əsrin feodal cəmiyyətinin ehkamlarına qarşı yüksək
humanist idealları, əsl insani hisslərin gözəlliyini tərənnüm edirdi.
Üzeyir Hacıbəyli ―Leyli və Məcnun‖ operasının musiqisində Füzuli
poemasının lirik və romantik ruhunu, ümumi tonallığını böyük ilhamla verə
bilmişdir.
―Leyli və Məcnun‖ operasında musiqi poeziyanı rövnəqləndirir, poeziya isə
musiqini yüksəldir. Elə bil müxtəlif əsrlərdə yaşamış iki böyük sənətkar bir-birinə
yaxınlaşmış, əbədi məhəbbəti tərənnüm edən bir əsərdə qovuşmuşlar.
Opera janrının xüsusiyyətilə əlaqədar Hacıbəyli əsərin librettosunu yazarkən
Füzuli poemasının mətnini xeyli ixtisar etmişdi. O, başqa dövrün sənətkarı kimi XVI
əsrin poemasına müraciət edərkən bu orta əsr əsərinə münasibətini bildirmişdi.
―Leyli və Məcnun‖un ilk tamaşasının maraqlı tarixi vardır. Professional ifaçı
qüvvələrinin yoxluğundan qəribə vəziyyət alınırdı. Dirijor pultunun arxasında
məşhur dramaturq Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev dayanmışdı. Əsərin müəllifı Üzeyir
Hacıbəyli orkestrdə skripka çalırdı. Hacıbəylinin Qori seminariyasındakı
yoldaşlarından bir çoxu, maarif və mədəniyyət xadimləri, müəllimlər orkestrdə çalır,
xorda oxuyurdular. Bunlardan Ə.Terequlovu, A.Qasımovu, F.Ağayevi və başqalarını
göstərmək olar.
İlk tamaşanın rejissoru H.Ərəblinski, Məcnun rolunun ifaçısı Hüseynqulu
Sarabski idi. H.Sarabski uzun illər boyu bu rolun gözəl və əvəzsiz ifaçısı olmuşdur.
Tamaşanın təşkilatçıları böyük çətinliklərlə rastlaşmışdılar. Bu çətinliklərdən biri də
Leyli roluna ifaçı tapmaq məsələsi idi. Axı müsəlman qayda-qanunlarına görə
qadınlar səhnəyə buraxılmırdı. Uzun axtarışlardan sonra tamaşanın təşkilatçıları
Əbdürrəhim Fərəcov adlı gözəl səsə malik bir aşpaz şagirdinə rast gəldilər, o da
Leyli rolunu yalnız premyerada ifa etdi. Sonrakı tamaşalarda bu rolu müvəffəqiyyətlə
ifa edən Ə.Ağdamski oldu.
―Leyli və Məcnun‖da muğamlar, ariyalar, ariozo, reçitativlər, ansamblları
əvəz edərək, demək olar ki, bütün iştirakçıların partiyasında vardır. Ü.Hacıbəyli bu
operada muğamlara və onların şöbələrinə müraciət edərkən, onlardan kor-koranə
istifadə etməmiş, zəngin muğam xəzinəsindən yalnız o muğamları seçmişdir ki, onlar
müəyyən səhnələrin ümumi əhvali-ruhiyyəsinə və personajların xasiyyətinə uyğun
gəlsin.
Əgər əvvəllər xanəndələr tərəfindən oxunan bu muğamlar konsert ifasında
mücərrəd bir halı, əhvali-ruhiyyəni, məsələn, məhəbbəti, sevinci, kədəri ifadə
edirdilərsə, bu operada həmin muğamlar əsərin ümumi məzmununa tabe olaraq ilk