Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri Üzеyir hacibəYLİ
Yüklə 4,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
dəfə səhnədəki hərəkətlə, aktyor oyunu ilə birləşərək, operanın məzmununun açılmasına, onun əhvali-ruhiyyəsinin əks edilməsinə kömək edən musiqi vasitəsi olmuşdu. Bu da ―Leyli və Məcnun‖un əsas müvəffəqiyyətlərindən biri sayıla bilər. Üzeyir Hacıbəyli ilk dəfə operaya vacib, dramaturji əhəmiyyəti olan xorları daxil edir. Ü.Hacıbəyli ―Leyli və Məcnun‖da opera janrının və musiqinin digər formalarının möhkəm təməlini qoymaqla bərabər, həm də Azərbaycan milli harmoniyasının və polifoniyasının əsasını da yaratmışdır. Ü.Hacıbəyli ilk dəfə bu operada çoxsəsliliyin sadə formalarını Azərbaycan xalq musiqisinin təksəsli quruluşu ilə uyğunlaşdırmış və bununla da bəstəkar Azərbaycan ladlarını major və minor sistemiylə birləşməsinə nail olmuşdu. Şərq və Qərb lad sistemlərinin vəhdətinin həyata keçirilməsi, sonrakı illərdə həm Ü.Hacıbəylinin özü üçün, həm də digər Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığı üçün xarakter oldu. Üzeyir Hacıbəylinin ―Leyli və Məcnun‖ operasının əhəmiyyəti Azərbaycan musiqi tarixində oynadığı misilsiz rolu ilə məhdudlaşmır. Onun bir sıra Şərq xalqlarının müasir professional musiqi mədəniyyətinin yaranmasında da mühüm rolu olmuşdur. Hələ inqilabdan əvvəl Azərbaycan artistləri bu operanı Zaqafqaziyada, Orta Asiyada və İranda göstərmişlər. Hər yerdə bu opera böyük hərarətlə qarşılanmışdı. ―Özbək musiqisinin inkişaf yolları‖ kitabının müəllifi S.Ginzburq yazırdı ki, ―Xalq ənənəsi ilə rus mədəniyyəti nailiyyətlərinin, vəhdəti nəticəsində ilk milli opera ―Leyli və Məcnun‖u yaratmış Azərbaycan teatrının qabaqcıl xadimlərinin təcrübəsi özbək ziyalılarına böyük təsir göstərmiş və onlarda eyni səpkili özbək əsərləri görməyə canlı həvəs oyatmışdır‖. 5
həmin əfsanə əsasında ―Leyli və Məcnun‖ operası yaranmışdı. Bu operanın musiqisini də xalq yaradıcılığının nümunələri və makomlar təşkil edirdi. ―Leyli və Məcnun‖ operasının müvəffəqiyyətindən ruhlanan Ü.Hacıbəyli 1909-cu ildən 1915-ci ilə qədər beş muğam operası – 1909-cu ildə ―Şeyx Sənan‖, 1910-cu ildə ―Rüstəm və Söhrab‖, 1912-də ―Şah Abbas və Xurşudbanu‖ və həmin ildə ―Əsli və Kərəm‖, 1915-də ―Harun və Leyla‖nı yazdı. Bu operaların librettosunu o, xalq dastanları əsasında, ―Rüstəm və Söhrab‖ operasını isə Firdovsinin ―Şahnamə‖si əsasında yazmışdır. Dünya musiqi sənətində nadir hadisə olan ―Muğam operaları‖, yalnız Ü.Hacıbəylinin yaradıcılıq yolunda deyil, bütün Azərbaycan musiqi sənətinin inkişafında böyük rol oynamışdır. Bu gün biz ―muğam operası‖nı köhnəlmiş və şifahi xalq yaradıcılığından bəstəkarlığa keçid dövrü kimi deyil, milli opera janrının müstəqil inkişaf yolu kimi qiymətləndiririk.
5 С.Гинзбург. Пути развития узбекской музыки. М-Л., «Искусство», 1946, с. 22. 11
Azərbaycan simfonik muğamı kimi, bu janr da, müasir şəraitdə, müasir tələblərə uyğun olaraq davam etdirilə bilər.
Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığında və Azərbaycan musiqi sənətinin inkişafında bəstəkarın inqilabdan əvvəl yazdığı ―Ər və arvad‖ (premyerası 1910-cu il 10 may), ―O olmasın, bu olsun‖ (premyerası 1911-ci il 25 aprel), ―Arşın mal alan‖ (premyerası 1913-cü il 25 oktyabr) operettaları xüsusi yer tutur. Operetta janrına müraciət etmənin səbəbini Hacıbəylidən soruşduqda o, belə cavab vermişdir: ―Musiqinin qüvvəsinə inam və musiqi vasitələri ilə ictimai-məişət eyblərini qamçılamaq həvəsi, musiqidə Azərbaycan ziyalılarının proqressiv qüvvələrinin ətalət və mədəniyyətsizliyə qarşı mübarizəsini əks etdirmək səyi məni komik musiqi janrı - operettanı yaratmağa sövq etdi. 6
janrları, İtaliyada - opera-buff, Fransada - opera-komik, Almaniyada - zinqşpil, Rusiyada - komik opera janrları ilə müqayisə etmək olar. Lakin bu operettaların əhəmiyyətini Azərbaycan mədəniyyətinin tarixində M.F.Axundovun komediyaları ilə, ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının felyetonları ilə, Ə.Əzimzadə karikaturaları ilə, M.Ə.Sabirin poeziyası ilə müqaysiə etmək daha doğru olar. Azərbaycan artistlərinin Türkiyədə qastrolu vaxtı, ―O olmasın, bu olsun‖ və ―Arşın mal alan‖ı görən məhşur türk yazıçısı Rəşad Nuri Güntəkin öz məqaləsində Hacıbəyli operettalarının yumorunu böyük fransız komediyanəvisi Molyerin əsərləri ilə müqayisə edirdi. 7
Ü.Hacıbəyli ilk iki operettasını yazdıqdan sonra 1911-ci ildə musiqi təhsilini davam etdirmək üçün Moskvaya gedir və filarmoniya nəzdində pullu kurslarda solfeciodan N.M.Laduxinlə, harmoniyadan isə N.N.Sokolovski ilə məşğul olur. Lakin çox tez ağır maddi şərait üzündən o təhsilini dayandırıb Bakıya qayıtmağa məcbur olur. 1913-cü ildə o, yenidən oxumağa, bu dəfə Peterburq Konservatoriyasına gedir. Hacıbəylinin konservatoriyada harmoniya üzrə müəllimi böyük rus bəstəkarı N.A.Rimski-Korsakovun tələbəsi V.P.Kalafatti idi. Fortepiano və orqan üzrə dərslərini isə Hacıbəyli konservatoriyanın görkəmli müəllimləri V.V.Şerbakov və Y.Y.Qandşindən alırdı. Hacıbəyli Peterburq konservatoriyasında təəsüf ki, çox az müddət, cəmi altı ay oxumuşdur. Lakin bu kiçik müddət də ona çox şey vermişdir. Bu vaxt Hacıbəyli üçün əldə edilən başqa biliklər ilə yanaşı, həm də ―eşitmə təəssüratlarının zənginliyi‖ mənadan dolğun idi. Hacıbəyli Peterburqda geniş, beynəlxaq şöhrət qazanan üçüncü operettası ―Arşın mal alan‖ı yazır. Hacıbəylinin yazdığı, operettaların ədəbi mətnində gənc,
6 X.Ağayeva. Üzeyir Hacıbəyov. Bakı, 1955, s. 68. 7 Rəşad Nuri Güntəkin. Azərbaycan teatrı. ―Türk sənət jurnalı, Böyük məcmuə‖. İstanbul, 1919, № 1. Yüklə 4,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|