16
müəllifi olmaq şərəfi mənə nəsib olmuşdur. Beləliklə, ―Leyli və Məcnun‖dan
―Koroğlu‖ya qədər‖ keçən yol təkcə Azərbaycan operasının otuz illik tarixi deyil,
həm də mənim şəxsi yaradıcılıq yolumdur‖.
11
Azərbaycan epik qəhrəmanlıq operasının şah əsəri olan ―Koroğlu‖ Bakıda
M.F.Axundov adına Opera və Balet Teatrında 30 aprel 1937-ci ildə göstərilmişdir.
Operanın librettosunu xalq qəhrəmanlıq dastanı əsasında M.S.Ordubadi yazmışdır.
Operanın quruluşunu İ.Hidayətzadə vermiş, bədii tərtibat R.Mustafayevindir.
Koroğlunun obrazını bu rolun klassik ifaçısı Bülbül yaratmışdır. Nigar
G.İsgəndərova, primabalerina Q.Almaszadə idi. Tamaşanın dirijorluğunu Hacıbəyli
özü edirdi. Gələcəkdə operanın gözəl təfsirçisi dirijor Niyazi olmuşdu.
Əgər ―Leyli və Məcnun‖ operasının qəhrəmanları tək-tənha və faciəvi
qiyamçılar idilərsə, ―Koroğlu‖ operasının, Hacıbəylinin özünün dediyi kimi, ―əsas
iştirakçıları xalq və onun nümayəndələridir‖. Bu cəhətdən o, böyük rus bəstəkarları
Qlinkanm, Borodinin, Musorqskinin operalarına yaxındır. Xalqın obrazının
təcəssümünü biz operanın birinci pərdəsindəki xorlarda, III pərdədən Koroğlunun
ariozosunda və fınal apofeozunda görürük. Xalqın parlaq obrazını Hacıbəyli məşhur
―Çənlibel‖ xorunda yaratmışdır. Bu xor həm də polifonik üslubun yüksək
nümunəsidir. Bu xor üçün bəstəkar elə mövzu seçmişdir ki, artıq öz-özlüyündə milli
səslənmə ilə polifonik inkişaf üçün böyük imkanlar yaradır. Mövzunun əsas dayaq
səslərini aşıq musiqisinə xas olan kvarta-kvinta səslənmələri təşkil edir.
Koroğlunun özünün obrazı xalq həyatının geniş fonunda verilmiş, barelyefə
bənzər ön planda, qabarıq şəkildə irəli çəkilmişdir. Koroğlu xalq qəhrəmanı və
aşıqdır, ona görə onun surəti aşıq musiqisinin üslub xüsusiyyətləri və formaları ilə
səciyyələnir, məsələn, Qırata həsr edilmiş mahnı aşıq janrı ―Gözəlləmə‖də
yazılmışdır.
Operanm lirik səhifələri Koroğlunun sevgilisi, mərd, xalqın içərisindən
çıxmış Nigarın obrazı ilə bağlıdır. Hacıbəyli onun partiyasında geniş leytmotiv
sistemindən istifadə etmişdir ki, o da qəhrəman qızın gözəl, bütöv surətini qavramağa
kömək edir.
―Koroğlu‖da Hacıbəyli klassik opera formasına riayət edərək bitmiş ariyalar,
kütləvi xor səhnələri, müxtəlif ansambllar, balet nömrələri, reçitativlər yaradır.
―Koroğlu‖ operasının simfonik dili də çox maraqlıdır. Hacıbəyli simfonik
orkestrin tərkibinə xalq alətləri - tarı, balabanı, zurnanı daxil edərək bütün
partituranın səslənməsini zənginləşdirir. Hacıbəylinin bu əlverişli yeniliyi çox
səmərəli və perspektivli olmuşdur. ―Koroğlu‖da Hacıbəyli milli və Qərb alətlərinin
səslənmələrinin dərin vəhdətinə nail olur. Məsələn, uvertürada skripkalar və qaboyla
birlikdə milli nəfəs aləti balaban, qaboy və klarnetlə bərabər tar səslənir, III pərdədə
rəqsdə fleyta pikkolayla, nəfəsli alət zurna, ―Xanəndə qız‖ın partiyasında
kamançaların solosu və s. çalınır.
11
Ü.Hacibəyov. ―Leyli Məcnun‖ dan ―Koroğlu‖ya qədər. Əsərləri, II s., Bakı, 1965, s. 274
17
Gələcəkdə belə səslənmələrə Azərbaycanın digər bəstəkarları da müraciət
etmişlər, sonralar isə tar və simfonik orkestr üçün hətta konsertlər də yaranmışdı.
Azərbaycan musqisinin inkişafında ―Koroğlu‖ operasının əhəmiyyəti çox
böyükdür. Bu, yalnız opera janrı ilə məhdudlaşmır, həm də simfonik və balet
janrlarını da əhatə edir. ―Koroğlu‖ keçmiş SSRİ-nin bir çox şəhərlərinin səhnəsində
tamaşaya qoyulmuşdur. 1941-ci ildə ―Koroğlu‖ operasına görə Hacıbəyli ikinci dəfə
SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdü.
Böyük şair Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 800 illiyi ilə əlaqədar
Hacıbəyli onun şeirlərinə iki romans-qəzəl- ―Sənsiz‖i (1941) və ―Sevgili canan‖ı
(1943) yazır. Bu zərif lirik romans-qəzəllər qüvvətli təsir bağışlayırlar. Hacıbəyli orta
əsr ədəbi formasına müraciət edərək bu qəzəllərdə melodik xəttin hərəkətini
muğamın inkişafı ilə uyğunlaşdırır. Hər iki musiqi qəzəlində ümumi cəhətlər çoxdur,
görünür, Hacıbəyli bu ədəbi janrı musiqidə məhz bu cür təsəvvür edirmiş.
1944-cü ildə Tbilisidə Zaqafqaziya respublikalarının musiqi ongünlüyü
keçirildi. Ü.Hacıbəyli bu ongünlüyün ən fəal təşkilatçılarından biri idi. O, bütün
respublikalarda musiqinin inikşafını diqqətlə və maraqla izləyərək, öz əqidəsini ―Bir-
birimizdən öyrənək‖ qanadlı ifadə ilə formalaşdırmışdır.
Əgər inqilabdan əvvəl Hacıbəyli öz istedadlı qələmini əsasən publisist-
satiraçı kimi işlədirdisə, sovet dövründə o, musiqi haqda məqalələr yazır, böyük
tədqiqat işi aparır. Bu işlərin nəticəsi 1945-ci ildə bitirdiyi ―Azərbaycan xalq
musiqisinin əsasları‖ fundamental tədqiqatı oldu.
Hacıbəyli bu haqda belə yazırdı: ―Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarını
öyrənmək sahəsindəki işimin, bir bəstəkar olaraq, mənim üçün əməli əhəmiyyəti o
oldu ki, mən ―Koroğlu‖ operasını yazdım‖.
12
Hacıbəyli üçün doğma xalqının musiqisi ölü kapital deyil, canlı bütöv
sistemdir ki, xalq öz ―musiqi barigahını‖ onun əsasında qurur.
Hacıbəylinin tədqiqatı iki hissədən ibarətdir. Onun birinci hissəsi milli
musiqinin səs sistemi, tetraxordların birləşmə üsulları, Azərbaycan ladları
səsqatarlarının qurulma qaydaları, Azərbaycan ladlarının əmələ gəlmə qaydaları kimi
əsas müddəaları irəli sürür. İkinci hissə xalq üslubunda Azərbaycan ladlarında musiqi
bəstələmək qaydalarından ibarətdir.
Məşhur rus bəstəkarı R.M.Qliyer Hacıbəylinin tədqiqatını yüksək
qiymətləndirərək yazırdı: ―Mən əminəm ki, Sizin tədqiqat (―Azərbaycan xalq
musiqisinin əsasları‖ - Z.S.) Azərbaycan musiqi sənətinin, həm də bütün Sovet və
dünya musiqi sənətinin, inkişafında xüsusi əhəmiyyətə malik olacaq‖.
13
Üzeyir Hacıbəylinin son əsəri Firuzənin (eyni adlı bitməmiş operasından)
ariyası oldu.
23 noyabr 1948-ci ildə böyük sənətkarın qəlbi dayandı.
12
Ü.Hacıbəyov. Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. Bakı, 1950, s. 10.
13
К.Касимов. «Узеир Гаджибеков» Баку, 1945, с. 70