26
II HĠSSƏ
AZƏRBAYCANIN MÜSTƏQĠLLĠYĠNĠN BƏRPASI
VƏ QORUNUB SAXLANMASI UĞRUNDA MÜBARĠZƏ
I FƏSĠL: SSRĠ-nin DAĞILMASI VƏ
AZƏRBAYCANIN MÜSTƏQĠLLĠYĠNĠN BƏRPASI
§ 1. SSRĠ-nin dağılması ərəfəsində
Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət
Sosialist inqilabından sonra Azərbaycanın taleyi yenə də Rusiyanın taleyi ilə sıx surətdə bağlı idi.
Rusiyada, bütövlükdə keçmiş SSRİ ərazisində və dünya sosializm sistemində gedən ictimai-siyasi
proseslər isə cəmiyyətin obyektiv inkişaf qanunauyğunluqlarından irəli gəlməyən ehkamçı fəlsəfəyə və
ideya qaynaqları kənardan götürülmüş ideologiyaya əsaslandığından, həmişə yuxarıdan nəzarət altında,
hərbi maşının gücü və vahiməsi ilə həyata keçirilirdi. Belə böyük miqyaslı ictimai prosesləri öz təbii
axarından fərqli istiqamətə yönəltmək əlavə enerji, böyük daxili gərginlik tələb edirdi. Ona görə də SSRİ
ancaq dəmir rejim şəraitində, böyük iradəli xarizmatik bir liderin rəhbərliyi ilə yaşaya bilərdi. Liberal
siyasət,
fikir plüralizmi, demokratik meyllər avtoritar rejimlə bir araya sığa bilməzdi.
İ.V.Stalinin vəfatından sonra cəmiyyət nisbətən sərbəst nəfəs almağa başladı.
Dəmir rejim bir qədər
zəiflədi. İdeoloji təqiblər davam etsə də, formasını dəyişdi və yaradıcı təfəkkür üçün müəyyən hüdud
daxilində meydan açıldı. Lakin qorxu hissinin azalması cəmiyyətdə neqativ hadisələr üçün də meydan
açmış oldu. Rejimin mahiyyəti ilə ona uyğun gəlməyən yeni təzahürlər, hadisələr arasındakı ziddiyyət
əvvəlki ictimai inkişaf tempinin aşağı düşməsinə səbəb oldu. 70-ci illərin axırları, 80-ci illərin
əvvəllərində SSRİ-də sonralar "durğunluq dövrü" adlandırılan bir dövr yaşandı. Bu dövr tənəzzül
məqamlarının tərəqqi məqamlarını üstələməsi ilə səciyyələnirdi. Bütün ölkə miqyasında iqtisadiyyat
inkişafdan qalmış, reqressiv proseslər başlanmışdı. "Yenidənqurma" əməliyyatı da əslində məhz bu
durğunluq dövrünün nəticələrini aradan qaldırmağa yönəldilmişdi.
Lakin həmin dövrdə Azərbaycan tarixini vərəqləyərkən paradoksal vəziyyətlə qarşılaşmış oluruq.
Bütün ölkə miqyasında inkişafın ləngidiyi və bir sıra sahələrdə hətta tənəzzül getdiyi bu dövr
Azərbaycanda ancaq sürətli inkişaf və dirçəliş dövrü kimi səciyyələnə bilər. Bəs necə ola bilmişdi ki,
Azərbaycan ölkə miqyasında gedən bu mənfi proseslərdən bir növ kənarda qalmış, əksinə, iqtisadiyyatın
demək olar ki, bütün sahələrində: sənayedə, kənd təsərrüfatında, şəhərsalma və tikintidə, elm və
mədəniyyətdə böyük uğurlar qazanaraq sürətli inkişaf yolunu tuta bilmişdi?
Mərkəzləşmiş sovet iqtisadi sistemində qalmaqla yanaşı belə avtonom mövqe tutmaq və ümumi
xəstəliklərdən, durğunluq bəlasından özünü qorumaqla bərabər, daxildə belə inkişaf potensialı arayıb
tapmaq çox çətin ağla gələn bir iş idi.
Üstündən 20 il keçdikdən sonra tam və hissə arasındakı bu uyğunsuzluq, bu mənzərənin
paradoksallığı daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır, lakin onu mümkün edən səbəblər də üzə çıxır, o vaxt
bizim üçün müəmmalı görünən bir çox qaranlıqların üzərinə indi işıq düşür. Bu mənada "tarix hər şeyi öz
yerinə qoyur" (H.Ə.Əliyev). Getdikcə daha aydın görünür ki, ümumi durğunluq kontekstində tərəqqi
paradoksunu şəxsiyyətin müstəsna rolundan başqa heç bir amillə izah etmək mümkün deyil. Çünki indi
sovet milli siyasətinin iç üzü ortaya çıxdıqdan sonra bəlli olur ki, SSRİ məkanında Azərbaycana
başqalarına nisbətən ancaq daha pis bir aqibət hazırlana bilərdi. Bir türk respublikasının irəli çıxması,
sürətlə tərəqqi etməsi Mərkəzin
siyasəti, dəsti-xətti ilə heç cür uyğunlaşmırdı.
Deməli, kimsə Mərkəzin siyasətindən, ümumi meyllərdən, qanunauyğunluqlardan kənara çıxırdı,
kimsə tabunu pozurdu, kimsə axının əksinə üzürdü.
Həm də dərin qatlarda, gözə görünmədən üzürdü.
Hər dəfə aşkarda axın istiqamətində, alt qatda isə ikiqat sürətlə axına qarşı üzmək üçqat enerji,
qeyri-adi güc və iradə tələb edir. O vaxt bu gücün bizə haradan gəldiyini çoxları dərk etmirdi. O vaxt
bunu dərk etmək çətin idi. Hər bir hadisə, hər bir insan ömrü, xalq, ölkə ancaq zaman və məkan
kontekstində, öz genetik kökləri və daxil olduğu əlaqələr sistemində öyrənilə bilər. Baş verən prosesləri
infrastruktursuz, makromühiti, atmosferi öyrənmədən qiymətləndirmək mümkün olmadığı kimi, onlara
kiçik zaman intervalında, ancaq həmin dövrün meyarları ilə düzgün qiymət vermək də mümkün deyil.
Ona görə də biz o vaxt Azərbaycanda sürətli inkişafa normal bir hal kimi baxırdıq və hər yerdə belə