5
ÖN SÖZ
Yenicə qədəm qoyduğumuz XXI əsrin, üçüncü minilliyin ilk ilinin ay və günlərinin zirvəsindən
artıq tarixə qovuşmuş XX əsrə nəzər salarkən bir daha əmin oluruq ki, həmin əsr istər nailiyyətləri,
istərsə
də məhrumiyyətləri ilə bəşəriyyətin həyatında nə dərəcədə fövqəladə rol oynamışdır. Belə ki, başa
vurduğumuz yüzillik bəşəriyyətin yaddaşına həm sürətli elmi-texniki tərəqqi, imperiyaların süqutu ilə
yeni suveren dövlətlərin yaranması, demokratiyanın inkişafı, sülh, sabitlik və əmin-amanlıq naminə
göstərilən səylərlə, həm də iki dünya müharibəsində tökülmüş saysız-hesabsız nahaq qanlarla, uzun illər
davam etmiş "soyuq müharibə"nin doğurduğu gərginliklə, kütləvi qırğın silahlarının yaradılması və
yayılması nəticəsində Yer üzündə həyatın mövcudluğu üçün təhlükə ilə möhkəm həkk olunmuşdur.
Azərbaycan xalqının da taleyində XX yüzilliyin ayrı yeri var. Yeni dünya ilə ayaqlaşması
baxımından bu əsr xalqımızın həyatında böyük nailiyyətlərlə zəngindir. Ən yaxın keçmişə nəzər salarkən
yüzilliklərin və hətta minilliklərin qovuşuğunda çalxantılı zamanının dalğaları qoynunda bütün əzəməti
ilə yeni bir Azərbaycan gözlər önündə canlanır.
Yeni minilliyin və yeni yüzilliyin ilk ili isə Azərbaycan xalqının həyatında bir də onunla əlamətdar
sayılır ki, bu il ölkəmizin tarixinin ən yeni mərhələsinin başlandığı dövrün - dövlət müstəqilliyinin on yaşı
tamam olur. On il bundan əvvəl - 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan xalqı "Azərbaycan
Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında" Konstitusiya Aktının qəbul olunması ilə öz tarixinin ən
yeni çağına qədəm qoydu. Sovetlər Birliyinin süquta uğraması ilə yaranan əlverişli tarixi şərait və taleyin
bəxş elədiyi imkanlar nəticəsində xalqımız XX yüzillikdə artıq ikinci dəfə idi ki, müstəqillik bayrağını
qaldırırdı. Bu, siyasi tariximizin XX əsrdəki ikinci parlaq səhifəsi idi. Çoxları elə güman edirdilər ki,
sovetləşmə xalqları milli mənlik duyğusundan məhrum etmiş, onlara şanlı tarixi keçmişlərini unutdura
bilmişdir. Lakin 1920-ci ildə mövcud tarixi şəraitin doğurduğu qarışıqlıqlar içərisində itirilən milli
dövlətçiliyin əsrin sonlarında yenidən bərpası xalqımızın varlığında milli azadlıq ruhunun hər zaman
yaşadığından xəbər verirdi. Konstitusiya Aktının qəbul edilməsi ilə Azərbaycan tarixinin yeni bir dövrü
başlandı. Xalqımız öz taleyinin, torpaqlarının, öz ölkəsinin sahibi oldu. Artıq on ildir ki, Azərbaycan
müstəqil dövlət kimi yaşayır.
Tarixi baxımdan böyük bir müddət olmayan bu zaman kəsiyi yaşanmış sarsıntılar və problemlər,
əldə edilmiş nailiyyətlər və uğurlar, həyata keçirilmiş işlər baxımından bir neçə onillik, bəlkə də bir əsrlik
yola bərabər sayıla bilər. Bunu şərtləndirən əsas amillərdən biri onunla bağlıdır ki, müstəqilliyin əldə
edilməsi ilə ölkə adətən qat-qat daha ağır və mürəkkəb problemlə - müstəqilliyin qorunması problemi ilə
üzləşir. Yeni tarixi inkişaf mərhələsində Azərbaycan Respublikasının qarşısında da dövlət müstəqilliyinin
möhkəmləndirilməsi, demokratik, hüquqi dövlət qurulması, respublikanın ərazi bütövlüyünün bərpası,
Dağlıq Qarabağ probleminin milli maraqlara uyğun həlli, ölkə əhalisinin təhlükəsizliyinin və rifahının
təmin edilməsi kimi mühüm tarixi vəzifələr dururdu. Bütün bunlar isə ardıcıl, məqsədyönlü, düşünülmüş
daxili və xarici siyasətin həyata keçirilməsini tələb edirdi.
Keçilmiş on illik müddətə nəzər salarkən ölkəmizin müstəqil inkişaf dövrünün bu mühüm
vəzifələrin yerinə yetirilməsi baxımından üç əsas mərhələyə bölündüyünü açıq-aşkar görmək olar. Birinci
mərhələ 1991- 1993, ikinci mərhələ 1993-1995-ci illəri, üçüncü mərhələ isə 1995-ci ildən sonrakı illəri
əhatə edir.
1991-1993-cü illəri əhatə edən
birinci mərhələ Azərbaycanın müstəqil dövlətçilik maraqları ilə
üst-üstə düşməyən, bir çox hallarda isə onlara zidd olan qeyri-ardıcıl, səriştəsiz siyasətin aparılması,
hakimiyyət uğrunda kəskin çəkişmələr, silahlı mübarizə ilə, özbaşınalıq və anarxiyanın hökm sürməsi,
iqtisadiyyatın dağıdılması, ölkənin maddi sərvətlərinin vəhşicəsinə talan edilməsi ilə səciyyələnir. Həmin
dövrdə hakimiyyətdə təmsil olunan qüvvələrin yeritdiyi siyasətin məqsəd və məramları müxtəlif olsa da,
son nəticədə Azərbaycanın müstəqilliyi üçün eyni dərəcədə təhlükəli idi. Əgər Mütəllibov hakimiyyəti
ziddiyyətli daxili və xarici siyasət yeridərək dövlət idarəçiliyini Moskvanın diktəsi ilə aparmağa və hər
şeyi SSRİ-nin bərpa olunmasına tabe etməyə çalışırdısa, 1992-ci ilin may-iyun aylarında hakimiyyəti ələ
keçirmiş Cəbhə-Müsavat birliyi beynəlxalq siyasətin obyektiv reallıqlarına, Azərbaycan xalqının
maraqlarına zidd, məqsəd və məramı aydın olmayan, dövlət üçün xüsusi təhlükə törədən siyasət yeridirdi.
Həmin mərhələ bütövlükdə Azərbaycanın müstəqillik tarixinin ən ziddiyyətli, ziyanlı və təhlükəli dövrü
hesab edilə bilər. 1991-1993-cü illərdə Azərbaycanın səriştəsiz rəhbərliyinin ayrı-ayrı qrupların və
şəxslərin mənafeyinə xidmət edən siyasəti müstəqil Azərbaycan dövlətinə elə ağır zərbələr vurdu ki,
6
onların neqativ nəticələrinin aradan qaldırılması sonrakı illərdə çox böyük və gərgin iş görülməsini tələb
etdi. Bəzi nəticələr isə indiyə qədər də öz mənfi təsirini bu və ya digər şəkildə göstərir.
Müstəqil dövlətçilik tariximizin
ikinci mərhələsi 1993-cü ilin iyununda xalqın təkidli tələbi ilə
ölkədə hakimiyyət dəyişikliyinin baş verməsi ilə başlanır. Bu mərhələdə ilk növbədə hakimiyyət
vakuumu aradan qaldırıldı, vətəndaş müharibəsi təhlükəsinin qarşısı alındı, ayrı-ayrı şəxslərə və siyasi
qruplaşmalara xidmət edən silahlı birləşmələr ləğv edilməyə başlandı, Azərbaycan dövlətçiliyinə, onun
müstəqilliyinə, ərazi bütövlüyünə qəsdlər edən cinayətkar ünsürlər cəmiyyətdən təcrid edilərək
cəzalandırıldı. Milli Ordunun formalaşdırılması, torpaqlarımızın müdafiə olunması ilə bağlı
təxirəsalınmaz tədbirlərin həyata keçirilməsi sayəsində cəbhədəki vəziyyətdə kəskin dönüş əldə edildi və
nəticədə 1994-cü ilin mayında Ermənistan-Azərbaycan müharibəsində ölkəmiz üçün həyati əhəmiyyət
kəsb edən atəşkəsə nail olundu. Azərbaycanla qonşu dövlətlər arasında yaranmış gərginlik aradan
qaldırıldı və ölkəmizin xarici dövlətlərlə münasibətləri normal məcraya salındı. Müharibənin
dayandırılması, daxili vəziyyətin nizama salınması, ictimai-siyasi sabitliyin bərqərar edilməsi
Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi yaşaması və sonrakı inkişafı üçün möhkəm zəmin yaratdı, beynəlxalq
aləmdə ölkəmizə inam və marağın artmasına səbəb oldu. Belə bir şəraitdə "Əsrin müqaviləsi" adlandırılan
ilk neft kontraktlarının imzalanması, ölkə həyatının bütün sahələrində köklü dəyişikliklərin və islahatların
həyata keçirilməsi üçün işlər başlandı. Azərbaycanda müstəqil dövlətin təsisatlarının yaranması və dövlət
quruculuğu prosesi böyük vüsət aldı. Bunun isə əsasını müstəqil Azərbaycanın 1995-ci ilin noyabrında
qəbul etdiyi ilk Konstitusiyası və parlament seçkiləri təşkil etdi. Ölkəmizdə zorakılıq, silah işlətmək yolu
ilə hakimiyyətə gəlmək praktikasına birdəfəlik son qoyuldu. 1993-1995-ci illər müstəqil Azərbaycan
Respublikasının bütün sahələr üzrə intensiv inkişafının möhkəm təməlini qoyan bir mərhələ kimi
tariximizə daxil oldu.
Müstəqillik tariximizin ən məhsuldar dövrü 1996-cı ildən bu günə qədər davam edən
üçüncü
mərhələsidir. Müstəqil dövlətimizin daxili və xarici siyasətinin əsas istiqamətlərinin müəyyən edilməsi,
Azərbaycanda dövlət quruculuğu prosesinin uğurla aparılması, bazar iqtisadiyyatına keçid yolunda
görülən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində ölkədə makroiqtisadi sabitliyin təmin olunması, istehsalda
artım meyllərinin güclənməsi, ölkəmizin milli maraqlarını qorumağa qadir olan ordunun yaranıb
möhkəmlənməsi, dünyanın bütün dövlətləri ilə bərabərhüquqlu, faydalı əlaqələrin qurulub inkişaf
etdirilməsi, əhalinin sosial müdafiəsinin yaxşılaşdırılması üçün təsirli tədbirlərin həyata keçirilməsi,
demokratik vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar edilməsi yolunda ciddi addımların atılması və təcrübəli
siyasətçi və dövlət xadimi Prezident Heydər Əliyevin müdrik rəhbərliyi ilə ölkəmizin müstəqil inkişaf
yolunda əldə edilmiş digər nailiyyətlər bu mərhələnin başlıca göstəriciləridir. Diqqətinizə təqdim olunan
bu kitabda geniş və hərtərəfli şərh olunan həmin nailiyyətlər bir vaxtlar idealda,
indi isə gerçəkdə var olan
müstəqil Azərbaycanın sabahına, müstəqilliyimizin "sarsılmaz, dönməz, əbədi" xarakter aldığına inamı
daha da gücləndirir.
Həmin nailiyyətlər isə ilk növbədə ona görə əldə edilmişdir ki, XX əsrin sonunda Azərbaycan xalqı
öz müstəqil dövlətini yenidən bərpa edə bilmişdir və xoşbəxtlikdən bu dövlətin başında, onun
idarəçiliyinin sükanı arxasında məhz Heydər Əliyev kimi dahi şəxsiyyət və böyük dövlət xadimi
durmuşdur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev yeni əsr və üçüncü minillik
münasibətilə Azərbaycan xalqına müraciətində: "XX əsrdə Azərbaycan xalqının ən böyük nailiyyəti,
şübhəsiz ki, müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılmasıdır", - deyərkən məhz bu başlıca amilin XXI
əsrdə xalqımızın xoşbəxt gələcəyinin təmin olunmasında mühüm rol oynayacağını bir daha nəzərə
çatdırmağı vacib bilmişdir. Müraciətin ardınca isə "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin
onuncu ildönümü haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20 mart 2001-ci il tarixli fərmanı və
bu münasibətlə bağlı tədbirlər planının təsdiq edilməsi bir daha göstərdi ki, dövlət başçımız bu məsələnin
əhəmiyyətini olduqca yüksək qiymətləndirərək Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin onillik yubileyinin
ölkəmizin ictimai-siyasi həyatında böyük, əlamətdar hadisə olduğunu vurğulamaqla yanaşı, Azərbaycan
Respublikasının on il ərzində keçdiyi müstəqil inkişaf yolunda əldə etdiyi nailiyyətlərin təhlili və
təbliğinə də xüsusi diqqət yetirir.
Azərbaycan Respublikasının onuncu ildönümünə həsr olunmuş yubiley nəşri - "Azərbaycan
Respublikası 1991-2001" kitabı da çapa hazırlanarkən məhz həmin çox xeyirxah, eyni zamanda olduqca
önəmli bir məqsədə nail olmaq nəzərdə tutulmuşdur. Bu məqsəd isə ondan ibarətdir ki, ilk əvvəl
Vətənimizin qədim tarixi, zəngin dövlətçilik ənənələri, milli- mənəvi dəyərləri, ədəbiyyatı və incəsənəti,
elmi, təhsili və sair barədə oxucuya ümumi şəkildə yığcam - ensiklopedik xarakterli məlumat verməklə
onun bu sahədəki bilgilərini bir daha təsəvvüründə canlandırmasına kömək etmək, bunun ardınca isə son
10 ildə - müstəqilliyimiz dövründə keçdiyimiz tarixi yolun, xüsusən 1993-cü ildən sonra əldə etdiyimiz
uğurların təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında respublikamızın bütün sahələrdə nail olduğu indiki