Azmış Ulduzun Kədərlı̇ İşığı: Başlanğıc, İnqı̇lab və Zı̇ddı̇yyət
Türk Dünyası 34. Sayı
34
O zamanın Xamnəsi ilə Şəkisi arasında tarix, mənəviyyat, mədəniyyət
fərqi o qədər də böyük deyildi, sərhəd-filan da indiki sərhədlərdən deyildi.
Fəqət tarixən bir yurdun iki yöndə gələcəyi var idi ki, o zaman doğulan uşaqlar
bu yolların fərqsizliyindən dəhşətli dərəcədə böyük fərqin olacağını bilmədən,
dərk etmədən onu yaratmalı, qurmalı idilər.
Bir şeyi yaratmaq, qurmaq Allahın verdiyi missiyadır. Sonralar Mirzə
Fətəli bu missiyanı Allahın deyil, zamanın, şəraitin, şərtlərin verdiyi qənaətinə
gələcək.
Amma hələ o zamana xeyli var və balaca Fətəli böyük olmaq üçün dayısı
Hacı Ələsgərin dizinin dibində oturub Sədini oxuyur, Quranı öyrənməyə,
əzbərləməyə çalışır, ərəb-fars dünyasının bağlı qapılarını açmaq üçün açar
arayır, idrak dənizindəki sularda çırpınırdı. Atasız böyümək hər bir uşaqda
böyük bir kompleksin içində çırpınmaq deməkdi. Dayısı Hacı Ələsgərin atalıq
qayğısı atanı əvəz etmirdi. O, Fətəlinin doğma süd qohumu, daha çox müəllim
idi. Hacı, bacısı oğlunun simasında böyük bir din alimi yetişdirmək istəyirdi.
Sən saydığını say, gör fələk nə sayır, ay Hacı Ələsgər kişi... Sən haradan
biləydin ki, bu sarışın uşaq öyrətdiyin əlifbanın, ehkamların, nəsihətlərin
barışmaz düşməni olacaq. Sənin açdığın qapıdan dünyaya girməyəcək bu
dünyaya heyrətlə baxan uşaq. Bu uşağı anası Gündoğanda, Şərqdə doğub,
ancaq onun fikir qisməti Günbatandaymış. Şərqdə doğulub, Qərb təfəkkürü
yolu tutmaq da bir qisməti-ilahidir. Orta əsrlərdə Batı ilə Doğu yer dəyişdirdi.
İbn Sina, Fərabi, İbn Rüşd Batıya köçüb Batılı oldu, onların yerini cəhalət tutdu.
Xaçlı yürüşləri ilə Koperniklərin, Qalileyləri edama, həbsə məhkum edənlər
Rafael oldu, da Vinçi oldu, Şekspir oldu. Bu sürəc 4-5 əsr içində tamamlanmağa
doğru getdi. Müsəlman renessansını, Quran elminin, fəlsəfəsinin yerini Batı
renessansı, insan mərkəzli düşüncə tutdu. Hegel Şərqin böyüklüyü qarşısında
diz çöküb səcdə edəndə, cəhalətin tüstüsü Şərqi bürüyəndə kəşf edilən kəsif
qoxulu buxar maşını dünyaya başqa bir yön – istiqamət verdi.
Modern çağ, renessansın çiyinləri üstə yarandı. Batı fəlsəfəsi, siyasi, iqtisadi
texnologiyası, ədəbiyyatı, mədəniyyəti yüksəldikcə Osmanlı imperiyası
çöküşə doğru gedir, Şərq sömürü meydanına çevrilirdi. “Tüfəng çıxmış,
mərdlik bitmiş”, yeni dünya yaranmağa başlamışdı. Çağdaş Avropanı qurub
yaradan Adam Smitlər, Dürkhaymlar, Kantlar, Hegellər, Nyutonlar, Erazmlar,
Napoleonlar, Volterlər, Didrolar, Molyerlər, Balzaklar, Dikkenslər, Tolstoylar,
Dostoyevskilər... yeni Avropanın, “yengi dünya” adlanan Amerikanın
memarı olaraq ortaya çıxanda feodal hərc-mərcliyi içində çarpışan, bir-birini
yeyən Şərq yaddaşını qeyb edir, mövhumat ehkam, cəhalət, fanatizm içində
boğulmaya başlayırdı.
Şərqin örnək kimi Qərbə üz tutması, Qərbin model kimi Şərqə gəlməyə
başlaması daha acı fəsadları yetişdirirdi. Şərqin gələnəyi içində hazırlanmamış
Kamil Vəli NERİMANOĞLU
35
Türk Dünyası 34. Sayı
formatlar ictimai-siyasi həyatda da, elmdə və sənətdə də, düşüncə həyatında
da böyük ziddiyyətlər doğurmaya başlayırdı...
Azərbaycan türkü Mirzə Fətəli bu ziddiyyətləri insan şəklindəki ən
böyük və canlı ifadəsidir. Mirzə Fətəlinin Gülüstandan, Bustandan, Qurandan
başlayan yolunun Volterə, Didroya, Monteksyeyə, Molyerə... gəlməsi həm
çox təbii, həm də çox qeyri-təbii sürəcin ifadəsiydi. İnsanın ata-anası ilə
bərabər həm də öz zamanının övladı olmasının da canlı ifadələrindən biri də
yeni Mirzə Fətəlidir. Demokratiya, inqilab, rasionalizm... kimi dəyərlər Vətən,
zaman və zəmin tanımayan qavramlardır.
...Mirzə Fətəlinin Şərq ədəbiyyatında ən çox bəyəndiyi şəxsiyyət
Mövlanədir. Hegelin də vurğunu olduğu Mevlanə fəlsəfəsi ilk növbədə
Qurana söykənir. Mövlanənin söykəndiyi xalq təfəkkürü, xalq ədəbiyyatı da
çox böyük bir qaynaqdır. “Ya olduğun kimi görün, ya da göründüyün kimi
ol”- deyən Mövlanənin fəlsəfi düşüncəni şeirin, hekayətin, ibrətli kəlamın
içində ifadə etməsi Şərq fəlsəfə yoludur. Bunu Qərb fəlsəfəsinin etiraz və
qəbul etməsi zərurətdir. Çünki ağlın yolu birdir. Quran.
Mövlananın din və özəlliklə Quran hermenevtikası ilahi varlığın və gerçək
dünyanın ən gözəl dini-fəlsəfi yorumlarından biridir.
Qurana qarşı olan Mirzə Fətəlinin Mövlana sevgisi və təqdiri də bir
paradoksdur. İnqilabçı Mirzə Fətəli ilə mütəfəkkir Mirzə Fətəlinin fərqi də
elə bundadır.
Xalqın mənəviyyatı tarixi göy üzünü andırır, böyük və ucsuz-bucaqsız
boşluğun hüdudu, mənzərəsi xalqın içindən çıxan övladlarıdır. Dünyaya gəlib-
gedən, əməlləri ilə yandırdıqları işıqla göy üzündə xalqın ruhu kimi yaşayan bu
ulduzlar həmişə xalqladır, bizimlədir, mənimlədir. Hər nə dağılarsa-dağılsın,
işığının bir ucu mənim və hamının ürəyində olan ulduzlar göydədirsə, demək,
dünya yerindədir, dünyanın nizamı pozulmayıb, demək, dünya ulduzların
üzünə hələ yaşayır.
Göy üzünün ulduzlarından biri də sübh ulduzumuz, xalqının tale ulduzu
Mirzə Fətəli Axundzadədir. Hələ Mirzə Fətəli doğulmamış tarix onun üçün
kifayət qədər ağır ziddiyyətlər, barışmaz qüvvələr, mürəkkəb vəziyyətlər
doğurmuşdu. O, dünyaya göz açmamış, onun dağlar qədər dərdi, ələmi olan
dünyaya göz açmışdı.
Mirzə Fətəli haqqında danışmaq xalqın tarixinin elə bir dövrünə
qayıtmaqdır ki, o dövr haqqında bütün nəsillər öz sözünü demiş və deyəcəkdir.
Hər nəslin özünü idarə, özünü tanıma, tarixə qayıtmaq və özünü diriltmək,
yaşatmaq ehtirası var. Bə hər nəsil Mirzə Fətəlidəki dərinliklərə gedib çıxan
qatları öyrəndikcə, dərk etdikcə öz duyumunu, öz tapıntısını, öz Mirzə
Fətəlisini təqdim edəcək.