Azərbaycan mərsiyə ədəbiyyatı və Əbülhəsən Racinin poetik dünyası
9
şayan, dünya gözəlinin yolunda çəkdiyi məşəqqətlərə, bu gözə-
lin vəsfinə, eşqinin ucalığına şirin nəğmələr deyən -Raci”.
Feodal cəmiyyətinin ağır dini fanatizm mühiti, ictimai həyat-
da şahidi olduğu təzadlar Əbülhəsən Racinin həssas qəlbində pə-
rişanlıq, dünyagörüşündə anlaşılmazlıq yaradırdı.
Fil.ü.f.d. Hüseyn Sədrəddin şairin fəlsəfi və ictimai lirikasında
Racinin mənəvi aləmində baş verən sıxıntını, pərişanlığı, zülmət
səltənətindən ictimai azadlığa çıxış yolunu tapa bilməməsini və
bu səbəbdən dünya ilə bağlı hər şeydən “əl çəkdiyini” açıb gös-
tərmişdir.
Onun qənaətinə görə Raci həyat həqiqəti ilə axirət dünyası
arasında çırpınırdı. Şair ictimai ədalətsizliyə, soyğunçuluğa, xalqı
cəhalətdə saxlayan mollalara, zahidlərə qarşı bəzən, ötəri də olsa
etiraz edirdi. Ancaq xalqın düçar olduğu bəlaların səbəblərini, ağır
ictimai vəziyyətdən çıxış yolunu tapa bilmirdi. Raci din təəssüb-
keşi idi. “Bu dünya onun nəzərində sevgilisinin hicranı və vüsalı-
na bürünərək hicran-vüsal şərbətini dada-dada onun ağrı-acısını
yaşaya-yaşaya gileyli bir ömür yolu olmuşdur”.
Raci sənətkar şairdir. Klassik ədəbiyyatın qəzəl, qəsidə, rübai,
mütəfərriqə, mürəbbe, növhə, sinəzən və sairə şeir formalarında
doğma Azərbaycan dilində və farsca yazıb-yaratmışdır. O, klassik
ədəbiyyatdan və şifahi xalq ədəbi nümunələrindən yaradıcılıqla
bəhrələnmişdir. Müəllif Racinin qəzəllərində Füzuli, Nəsimi, Nə-
bati poeziyasının təsiri barədə maraqlı nümunələr gətirir.
Hüseyn Sədrəddin şairin sənətkarlığından bəhs edərkən onun
bədii təsvir vasitələrində yetərincə poetik tapıntıların, yeni ob-
razlı deyimlərin olmasına görə Racini milli poeziya xəzinəsini zən-
ginləşdirən yenilikçi şair kimi təqdim edir: Raci poeziyasının ən
böyük gücü, özəlliyi “...onun bədii təsvir və ifadə vasitələrindən
yaradıcılıqla, orijinal şəkildə istifadə etməsindədir. Bunlar təravət-
lidir, Raciyə məxsusdur. Raci təqliddən uzaq, orijinal üslubu, sə-
nətkarlıq xüsusiyyəti ilə seçilən ustad şairdir...”
Sədrəddin Hüseyn
10
Tədqiqat zamanı müəllifin gəldiyi nəticələr Raciyə və mər-
siyə ədəbiyyatına bu günün prizmasından yanaşmağın vacibliyi-
ni və bu irsin tədqiqinə böyük ehtiyac duyulduğunu göstərir. Ra-
cinin bir sənətkar kimi bədii-elmi portreti yaradılır və ədəbiyya-
tımızda tutduğu yer müəyyənləşdirilir. Bu baxımdan monoqrafi-
ya həm araşdırıcılar, həm tələbələr, həm də kütləvi oxucular üçün
dəyərli mənbə ola bilər.
Professor, f.e.d.
Əhmədov Teymur
“Respublika” qəzetinin baş redaktoru
Azərbaycan mərsiyə ədəbiyyatı və Əbülhəsən Racinin poetik dünyası
11
GİRİŞ
Əbulhəsən Racinin həyatı cənubi Azərbaycanın qarışıq, mü-
rəkkəb və acınacaqlı bir dövrünə təsadüf edir. Ədəbiyyat aləmin-
də idealist, kanon
1
maarifçiliyinin süqut etdiyi, avropasayağı ma-
terialist fəlsəfədən ilham alan maarifçiliklə əvəz olunduğu, reform-
ların və yeniləşmənin zərurət olduğu belə bir dövrdə klassik ən-
ənələr, xüsusilə Füzuli təsiri qalmaqda, “mürtəce” dini ədəbiyyat
da yüksələn xətlə inkişaf etməkdə idi. Mərsiyəçilik və məhərrəm-
lik mərasimləri insanları “cəhalətdə saxlayan” alətə çevrilirdi. Bu
gedişata baxışlar müxtəlif olduğdundan mərsiyə ədəbiyyatına
uzun müddət obyektiv qiymət verilməmişdir. Halbuki ədəbi xəzi-
nəmizdən bu faktı çıxsaq, yerində qalan böşluq tamlığı və bir çox
bağları qırmış olar. Bölünmüş və asılı vəziyyətdə olan bir xalqın
heç bir məsələsi uzun zaman obyektiv dəyərləndirilmədiyi, tarixi
əyri yazılıb, əyri yozulduğu üçün Raci kimilərin yaradıcılığının araş-
dırılması bu günün aktual məsələsidir.
Yuxarıların təzyiqi, ideoloji nöqteyi-nəzər, bəzən də qərəzli
münasibət klassiklərin tədqiqində obyektiv, ədalətli yanaşmaya
imkan vermirdi. Bu sahədə elə bir tendensiya yarandı ki, indi də
özünü göstərməkdə, ədəbiyyatımızı düzgün qiymət verməyə ma-
ne olmaqdadır. Buna münasibət bildirərkən Yaşar Qarayev: ““Tam”,
“bütöv həqiqət” konsepsiyası klassik irsə yenidən qayıtmağı zə-
ruri edir. ...Orta əsrlərin və yeni dövrün elə mühüm bədii, ictimai,
fəlsəfi, dini, ideoloji hadisələri, abidələri, simaları var ki, onlar ən
əsaslı, prinsipial, səriştəli təhlilə layiq olduğu halda, biz onlara
münasibətdə səthi, qeyri-professional təftiş və elementar inkar
məqamlarından irəli gedə bilməmişik” –qənaətinə gəlirdi
2
. Çünki
bu yanaşma çox vaxt da dövrün tələblərindən irəli gəlib. O döv-
rün ədəbi simalarından biri olan Əbulhəsən Raci də hələ ki, öz
1
Əliyev Rəhim.Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı: “Qanun” nəşriyyatı,2012, səh.33
2
Qarayev Yaşar. Meyar şəxsiyyətdir. Bakı: Yazıçı, 1988, səh.57
Sədrəddin Hüseyn
12
dəyərini almamış, haqqında geniş elmi araşdırmalar aparılmamış-
dır. Ötən müddətdə Bakıda kiril əlifbası ilə sadəcə bir “Divan”ı
çap olunmuşdur. Şeirlərindən görünür ki, Raci yaradıcılığında
daha çox Füzulinin, qismən də Nəsiminin təsirindədir. Bununla
belə, İslam dini, Şərq fəlsəfəsi, doğma xalqının poetik təfəkkürü,
onun yaradıcılığına, qanına, iliyinə hopub. Kərbala müsibəti kədər
notlarını gücləndirib, yaşadığı dövrdə xalqının bəla və müsibəti,
şeirlərini göz yaşları ilə suvarmağa, öz dərdini Kərbəla faciəsinə
büküb ağlamağa səbəb olub. Elə bu deyilənlər də onun uzun za-
man unudulması, tədqiqdən kənar qalması ilə nəticəılənib. Bir çox
şairlər kimi Raci də sxolastik, “epiqonçu”, mərsiyəxan kimi çox
vaxt tənqid edilib, dışlanıb, yaxşı halda barəsində susulub, unudu-
lub
3
. Bizdə sovet, cənubda pəhləvi rejimi, bizdə dinə qarşı qərəzli
münasibət, orada dinin təhrifi, birtərəfli qəbulu Raci, Dəxil, Qumri,
Dilsuz, Sərraf kimi “təriqət şairlərinin”
4
üzərinə xeyli vaxt kölgə
salmış, bu zəngin xəzinənin üstünü örtmüşdür. Bir səbəb də adı
çəkilən şairlərin yaradıcılığında gizli, ya açıq şəkildə, eyhamla,
üstüörtülü olaraq rejimə qarşı yönəlmə, onun gizlinlərini aşkarla-
ma olub. Onların tədqiqi, bu gizli və zəngin xəzinənin xalqa çat-
dırılması üçün indi –müstəqil və sərbəst düşüncə tərzinə malik
bir şəraitdə əlimizə düşən fürsəti layiqincə dəyərləndirmək lazım
gəlir. Problemin bir mühüm tərəfi də ondadır ki, düşmənlər islam
dinini içdən parçlamaq üçün Kərbəla vaqeəsindən süi-istifadə
edirlər. Bu gün islam coğrafiyasının az qala hər yerində yeni ye-
zidlər, yeni şümrlər peyda olmaqda, haqqa, ədalətə, haqpərəst-
lərə sitəm etməkdə, dini dəyərləri ayaq altına almaqda, şeytani
qüvvələrə rəvac vermədə, yeni-yeni Kərbəla ocaqları yandırmaq-
dadırlar. O da danılmaz haldır ki, indi hər məhərrəm ayında sadə-
cə şiəliyin yayıldığı bölgələr deyil, dünyanın bir çox yerində, xü-
3
Məmmədov Xeyrulla. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: 2006
4
Alxan Bayramoğlu. Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi oçerki (Qədim dövr-
lərdən 1930-cu ilədək). Bakı: 2013.səh.84
Dostları ilə paylaş: |