Az?Rbaycan
Yüklə 6,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
12 Əl – ayağı yaş gülül. Sən duaya əl yetir, Qoy yağsın yağış, gülül. Ay göylərin buludu, Əkinnərim qurudu. Döl xatının naxışı, Əndər gəlsin yağışı". Informasiyada söyüd, gülül, Döl xatın mənəvi enerji tutumunu müəyyənləşdirən komponentlərdir. Deyirlər ki, ilaxır gecəsi söyüdün budaqları yerə dəyir, kim bunu görsə, nə niyyəti olsa, ona çatır. Söyüd yarpaqları ilə su atmaq yağış yağdırmaq niyyətini, diləyini ifadə edir. Döl xatın Çömçə xatunla eyni missiyalıdır. Eləcə də "Godu – godu" mərasiminin tərkibinə daxil olan poetik mətn səkkiz misradan ibarətdir və hər hansı bir misra bir hərəkəti bildirir: Godu – godunun axtarılması (Godu – godunu gördüyünüz varmı?); Goduya salam verilməsi (Goduya salam verdiyiniz varmı?); Godunun getməsi (Godu gedənnən bəri); Günəşin yoxa çıxması (Gün üzü gördüyünüz varmı?); Godunun atdan salınması (Godunu atdan düşürün); Goduya yemək verilməsi (Goduya süddü aş bişirin); Godunun qorxudulması (Godu sabah gün çıxartmasa); Veriləcək cəzanın izah olunması (vırın atdan düşürün). Məsələnin psixoloji tərəfi onunla üzə çıxır ki, mətn daşıyıcısı bütün bunları gerçəklik kimi danışır və onlara inanır. Naxçıvanda qeydə alınmış mif mətnlərinin, əfsanələrin onu yaddaşlarında yaşadanların milli mənlik, tarixi kimlik düşüncəsi ilə bağlılığı tamamilə təbiidir. Həmin mətnlərin böyük qismində bölgədən, onun tarixi toponimlərindən danışılması ilə mifin, folklorun tarixə "iddiası" reallaşır.
13 Folklor xəritəsinə Gəmiqaya, Əlincəqala, Ilanlı dağ, Əshabü – Kəhf, Arpaçay, yüzlərlə ziyarətgah və təbii obyektlərlə qeyd olunan bölgədə bu mətnlərin zənginliyi, geniş yayılması da tamamilə təbiidir. Bölgədə mifoloji mətnlərin xüsusi çəkisi, mif – nağıl münasibətlərinin dərinliyi, çoxqatlılığı ciddi faktordur. Nağıllarda gələcəkdən xəbərvermə missiyasının müxtəlif formulları ilə rastlaşırıq. "Üçayaq at" nağılında atanın üç oğlu, üç qızı var. Ata son nəfəsində oğlanlarına deyir: "Məni basdırdığınız günün səhərisi qəbrimin üstünə gedin. Qəbrimin üstündə hansı canlını görsəz, böyük bacınızı ona verin. Ikinci günü yenə qəbrimin üstünə gedin, ortancıl bacınızı da bu dəfə qəbrim üstündə olana verin, üçüncü günü qəbrim üstündə hansı canlını görsəz, kiçik bacınızı da ona verin". Başqa bir situasiyada atanın dedikləri butavermə kimi də qəbul oluna bilərdi – atanın hamilik funksiyası ön planda üzə çıxardı. Bu nağılda isə vəziyyət başqa cürdür: ata hardan bilir ki, o, öləndən sonra üç gün dalbadal qəbrinin üstünə gələn olacaq və qızları da onlara ərə verilməlidir? Gələn divlər olur, kiçik qardaş bacılarını divlərə ərə verir. Deyirlər ki, div adam cildinə də düşə bilir, amma bu çevrilmə zamanı o, özünü tamamilə gizlədə bilmir, hər iki halında onun gözləri göy, dişləri seyrəkdir (bir çox mətnlərdə bunlar pisin, mənfinin portretinin əsas cizgiləridir). Bölgədən toplanmış ayrı – ayrı mətnlərdə deyilir: "Divlər səbirsiz olar"; "Ağ div insanlara əl tutardı, qara div şər gətirərdi, göy div haqqı qoruyardı". Bu əfsanəvi varlığa münasibətin özünəməxsusluğu ilə bağlı nə demək olar: – Insanın yaxşılığını, pisliyini ifadə edən folklor "qəliblərindən" istifadə olunur; – Divlər "bəni–adəmlə" evlənir; – Rəngləri divlərin xarakterini və missiyasını müəyyənləşdirir.
14 "Iki dağ" əfsanəsində təbiət obyektlərinin əmələ gəlməsinin izahı zamanı üz tutulan div obrazları dünyanın tərəflərini (məğrib və məşriqi) də, kişi – qadın qarşıdurmasını da simvollaşdırır. Əski dünya obrazının bütöv, tam olduğu mətndə qarşılaşma elementləri miflərin ən əsas və ilkin ünsürlərindəndir. Mifdəki hadisələrin Naxçıvanla bağlanması isə xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Naxçıvanlı mətn daşıyıcısının tarix haqqında düşüncəsi bu mifdəki simvollara söykənmişdir. Ilkin təsəvvürlərin, arxaik görüşlərin izləri lirik mətnlərdə də qabarıqdır. Ağ almanı at, oğlan, Armud gəti, sat, oğlan. Qonşu qızı yaxşıdı, Al, yanında yat, oğlan. Ziyarətgahlarda olan armud ağacına övlad diləyi ilə nənni asırlar, armud ağacı onları arzularına çatdırır. Övladı olmayanlara dastanlarda, nağıllarda alma verilir. Qonşu qızı ilə ailə quran oğlana, belə görünür ki, bu inanclarla övlad arzulanır. Naxçıvan bayatılarında butavermənin müxtəlif cəhətləri reallaşır. 1. Yetiməm, yoxdu atam, Məxmərəm, yoxdu butam. Düşmüşəm yaman dərdə, Bir yer də yoxdu atam. 2. Yetiməm, atam yoxdu, Qəribəm, butam yoxdu. Düşdüm qəm dəryasına, Qolumdan tutan yoxdu. Nümunələrdə birinci, ikinci misraların semantik yükü, təxminən, eynidir; birincidə aşiq subyekt olduğundan buta da subyekt (məşuq) şəklində funksionallaşır, ikincidə isə hər iki Yüklə 6,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|