8
SAXUR XALQININ TARIXƏN SÖNMÜŞ
ÇIRAĞININ YENIDƏN İŞIQLANMASI
Coğrafi mövqeyinə görə saxurların yaşayış məskənləri Böyük
Qafqaz ərazisinin (Samurun və Muxaxçayın, Talaçayın orta və
yuxarı, Süskənçay və Kürmükçayın yuxarı sutoplayıcı sahələri)
dağlıq və dağ ətəyi sahələrini təşkil edir.
Saxur dili mənşəyi etibarilə Dağıstan xalqları sırasına daxildir.
Müasir dövrdə Dağıstan MR və Azərbaycan Respublikasının bir
sıra kəndlərinin əhalisi bu dildə danışır. Dağıstan MR-da - Qurtul,
Qilmez, Mikek, Xiyaq, Saxur, Xoyik, Muslaq, Mişleş, Korş, Cınıq,
Attal, Baş Kalel, Baş Muxax (qismən Mahacqala ş., Rutul rayon
mərkəzi), Azərbaycan Pespublikasında - Zaqatala rayonunun
Ağdam Kalel, Mişleş, Gözbarax (Qudbarağ), Ələsgər (Harasqal),
Sabunçu, Suvagil, Yeni Suvagil, Qas, Qarqay, Qalal, Əzgilli,
Mamrux, Lahıc, Əli Bayramlı, Çincar, qismən (Cimcimax, Muxax,
Çobankol, Yuxarı Tala, Qımır, Yuxarı Çardaxlar və Zaqatala ş.) və
Qax rayonunun - Ləkit-Kötüklü, Qum, Çinarlı, Üzümlü, (qismən
Güllük, İlisu, Sarıbaş, Zərnə, Ağçay, Qaşqaçay və Qax ş.) yaşayış
məntəqələrinin sakinləri qismən və ya tam şəkildə saxurlardan
ibarətdir.
Qeyd edək ki, qismən adlandırdığımız əksər yaşayış
məntəqələrinin əhalisi keçmişdə saxurlar olmuş və o dildə də
danışmışlar (prof. A.Qenko, Saxskiy Alfavit, 1934). Başqa bir
tədqiqatçının fikrincə, saxurların sayı əvvəllər daha çox olmuşdur
(A.M.Dirr, 1913). Bunun səbəblərindən biri odur ki, SSRİ dövründə
və indi Azərbaycan Respublikasında yaşayan saxurların təxminən
90%-nin milliyyəti rəsmi sənədlərdə onların öz istəkləri ilə
azərbaycanlı kimi göstərilmişdir.
Saxur dilinə olan diqqətə bir sıra tədqiqatçıların əsərlərində
rast gəlirik [N.Trubetzkov, 1931; E.F.Djeyranaşvili, 1953;
E.A.Bokarev, 1961; B.B.Talıbov, 1961; S.Ulman, 1962; A.M.As-
lanov, 1965 və s.].
Böyük xalqların folkloru ilə yanaşı, azsaylı xalqların
folklorunu da öyrənmək tələb olunur. Bu barədə Azərbaycan
9
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən sərəncam
imzalanması azsaylı xalqları çox sevindirmişdir.
Respublika Prezidentinin bu etimadına digər azsaylı xalqlar
kimi saxur xalqı da çox sevinir və ona minnətdarlığımızı bildiririk.
Prezidentimizin hərtərəfli siyasəti bizə böyük ruh yüksəkliyi verir və
Azərbaycanda yaşayan xalqları bir-birinə bağlayan dostluq və
qardaşlıq tellərini daha da möhkəmləndirir.
Şübhəsiz ki, Yer kürəsidə təbiətin gözəlliyi onun müxtəlif
relyefə, torpağa, suya və iqlimə malik olması ilə müəyyən olunduğu
halda, cəmiyyətdə bu gözəllik xalqların dil müxtəlifliyi, onların
folkloru, adət-ənənələri və mədəniyyəti ilə təmsil olunur. Azsaylı
xalqların folklorunun böyük xalqların mədəniyyətinə inteqrasiya
etməsi onların daha böyük mədəniyyətin kulminasiya zirvəsinə
ucalmasına səbəb olur.
Bununla yanaşı, saxur xalqının folklorunun, dil və adət-
ənənələrinin öyrənilməsi onun mədəniyyətinin qorunub saxlanıl-
masına səbəb olacaqdır. Şübhəsiz ki, saxur xalqının folkloru və
dilinin öyrənilməsi, saxur xalqına məxsus yaradıcılıq nümunələrinin
gələcək nəsillərə çatdırılmasında və qorunmasında böyük rol
oynayacaqdır. Bunun da əhəmiyyəti əvəzsizdir.
Azərbaycanın böyük mədəniyyətə malik olmasında və
çiçəklənməsində saxur xalqının da övladları daima iştirak etmiş və
indi də bu fəaliyyətlərini davam etdirirlər. Onlar sənaye sahələrində,
kənd təsərrüfatında, hərb işinidə, səhiyyədə, elm və təhsil
sahələrində çalışmaqla daima respublikanın tərəqqisində digər
millətlərlə çiyin-çiyinə çalışmağı davam etdirirlər.
Saxur xalqının tanınmış ziyalılarından biri Azərbaycanda
dilçilik sahəsində çalışan və özünəməxsus yer tutan filologiya
elmləri doktoru, professor Səlim Abdullətif oğlu Cəfərovdur. Onun
bu sahədə göstərdiyi xidmətlərindən bəzi məqamları Bakı Dövlət
Universitetinin əməkdaşı f.e.d. prof. M.Qiyasbəylinin 24 may 1997-
ci ildə «Naxçıvan» qəzetində Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı
laureatı, fililogiya elmləri doktoru, professor Səlim Əbdüllətif oğlu
Cəfərova həsr etdiyi məqaləsində öz əksini tapmışdır. «O da
dilimizin fədaisi idi ...» adlı məqaləsində M.Qiyasbəyli bundan
geniş şəkildə bəhs edir.
10
Azərbaycan dilçiliyindəki uğurları ilə yanaşı, alim öz doğma
dilini də unutmamış, 1934-1941-ci illərdə saxur dilinin əlifbasını
yaratmış və bu dilin qrammatikasına və fonetikasına aid bir neçə kitab
nəşr etdirmişdir. Sonradan f.e.n. Abdulla Qarayev, f.e.n. Əhməd
Qurbanov, f.e.d., prof. Əhməd Aslanov tərəfindən inkişaf etdirilmişdir.
Dağıstan MR f.e.d. prof. Rusiya EA akademiki Harun İbrahimov
tərəfindən saxur xalq dilinin fonetikası yazılmışdır.
Bununla yanaşı, Azərbaycan Pespublikasında elm, təhsil,
səhiyyə və memarlıq sahələrində çalışmış və çalışan saxur xalqının
nümayəndələrindən bəzilərinin, o cümlədən f.r.e.d., AMEA–nın
müxbir üzvü Prezident təqaüdçüsü Abdulla Muxtarovun, b.e.d.
AMEA-nın müxbir üzvü İbrahim Əzizovun, tibb.e.d., prof. Bəhram
Aşurovun, tibb e.ü.f.d. Arif Yusibovun, c.e.ü.f.d. professor Mamed
Çobanzadənin, c.e.ü.f.d. Cuma Məmmədovun, f.r.e.f.d. İsmayıl
Yusibovun, f.r.e.ü.f.d. Bəhram Mehdiyevin, f.r.e.ü.f.d. Elmira
Muxtarovanın, f.r.e.ü.f.d. Murad Muxtarovun, f.r.e.ü.f.d. Əkrəm
Aslanovun, f.r.e.ü.f.d. Kamran Rəhimovun, t.e.ü.f.d. Eldar
Mehdiyevin, t.e. ü.f.d. Aidə Cəfərovanın, f.e.ü.f.d. Afət
Cəfərovanın, t.e.ü.f.d. prof. Xalıq Yahudovun, t.e.ü.f.d. Aslan
Əhmədovun, f.e.ü.f.d. Ramazan Məmmədovun adlarını çəkmək
olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, saxur xalqı az saylı olmasına baxma-
yaraq, dil, danışıq, davranış, müraciət qaydalarına görə də, özünə-
məxsus mədəniyyəti ilə digərlərindən fərqlənir. Xalqın qədimliyi,
onun dilində çörək, su və hərəkətin dinamikasında müxtəlif cinslərə
müraciət qaydalarının sadəliyi ilə digər xalqlara bənzəməməsi və sırf
özünəməxsus olması ilə müəyyən olunur. Belə ki, qadının gəlişi k e r
a, kişinin gəlişi k o r a, qadının getməsi h e r a, kişinin getməsi isə h o r
a sözləri ilə çox incəliklə ifadə olunur.
Rus və ya başqa dillərdə çörək anlayışında qeyri-müəyyənlik
müşahidə olunur. Belə ki, çörəyin buğda unundan və ya başqa
undan bişirilməsi məlum deyil. Saxur dilində çörək sözündə onun
hansı undan bişirilməsinə də işarə vardır. Məsələn, q ı k - qarğıdalı
unundan, q n e y - buğda unundan, ş ı l ğ ı d i y - arpa unundan
bişirilmiş çörək deməkdir. Yəni bu kimi məqamlarda ikinci sözün
işlənməsinə lüzum qalmır.
Dostları ilə paylaş: |