AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
____________________________________________
AZSAYLI XALQLARIN FOLKLORU
I KİTAB
BAKI – 2014
Layihənin rəhbəri: Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV)
AMEA-nın müxbir üzvü
Tərtib edən və
ön sözün müəllifi: Mətanət YAQUBQIZI
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Redaktor: Rza XƏLİLOV
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Rəyçilər: Bəxtiyar Adil oğlu Şahverdiyev
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, albanşünas;
Asiyyat Kamil qızı TİNAYEVA, milliyyəti avar,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru;
Cuma Həzrət oğlu MƏMMƏDOV, milliyyəti saxur,
coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru
Mətnlərin tərcüməsi üçün məsul şəxslər:
1. Udi dilinin tərcüməsinə məsul şəxs Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsinin 3 saylı orta məktəbinin müəllimi Sevil Atayeva
2. Avar dilinin tərcüməsinə məsul şəxs AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi əməkdaşı Cəmilə Keysərovskaya
3. Saxur dilinin tərcüməsinə məsul şəxs Zaqatala rayonunun Mina Nəzirova adına orta məktəbinin baş müəllimi Oktay Camalov
4. İngiloy dilinin tərcüməsinə məsul şəxs Zaqatala rayonunun Əliabad icra nümayəndəliyinin baş mühasibi Əlican Əlicanov
Azsaylı xalqların folkloru, I kitab, Bakı, Elm və təhsil, 2014, 204 səh.
folklorinstitutu.com
A 4603000000 Qrifli nəşr
N-098-2014
© Folklor İnstitutu, 2014
QAFQAZ ALBANİYASININ ƏSKİ QAFQAZDİLLİ SAKİNLƏRİNDƏN ÇİLB (AVAR), ÇİQB (SAXUR), GEL (İNGİLOY) VƏ UDİNLƏR BARƏDƏ BƏZİ QEYDLƏR
Strabonun yazdığına görə, Qafqaz Albaniyasında 26 soy və xalq yaşamaqda idi ki, bunlardan albanlar, massagetlər, qarqarlar, saklar, kəngərlər, çullar, beçeneqlər (oğuzlar), kumanlar, kerqillər, suvarlar, bulqarlar, hunlar, xəzərlər, dondarlar, labanlar (lpinlər), qaytaqlar və s. türk soy və boyları idilər və ölkə əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil edirdilər. Eyni zamanda dağlıq bölgələrdə, əski Andiya və Mazamua ərazisində udinlər, ciqblər, silvlər (çilblər), herlər, qatlar (xınalıqlılar və buduqlar), leqlər (ləzgilər və laklar), boxlar (ubıxlar), gellər və digər qafqazdilli tayfalar da yaşayırdılar. Bu xalqlar azsaylı idilər və ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında önəmli bir rola sahib deyildilər. Onların nəsilləri bu gün də Dağıstanda və Azərbaycanın şimaldakı dağlıq ərazilərində yaşamaqdadırlar.
Bunlardan ən çoxsaylısı avarlardır ki, onların bir qismi Dağıstanda, bir qismi isə Azərbaycanda, əsasən Balakən və Zaqatala rayonlarında məskundurlar. Avarlar hazırda Dağıstanın ən çoxsaylı xalqı hesab olunurlar. Azərbaycanın isə sayca altıncı etnik qrupudur. Dilləri İber-Qafqaz dillərinin Nax-Dağıstan qrupuna daxildir. Antropoloji cəhətdən subavropoid irqinin kafkasion tipinə aiddirlər, kəllə quruluşlarına, saç və gözlərinin rənginə görə avropoid irqinin Aralıq dənizi qrupunun kaspi (oğuz) tipinə aid olan Azərbaycan türklərindən fərqlənirlər. Ümumi saylarının 500-600 min civarında olduğu bildirilir. “Avar” adı onlara kənardan verilmiş addır. Özlərini “tsolb” adlandırırlar. Tarixi mənbələr də onları məhz bu adla, daha doğrusu, bir qədər təhrif edilmiş “çilb” və ya “silv”şəklində, qədim Albaniyanın xalqlarından biri kimi qeydə almışdır.
Kənardan verilən “avar” adına görə onları çox zaman VI-VIII əsrlərdə mövcud olan və Şərqi Avropanın böyük bir hissəsini hakimiyyəti altına alan Böyük Türk-Avar Xaqanlığını quran avar türkləri ilə qarışdırırlar. Həqiqət isə bundan ibarətdir ki, tsolb-avarların türk avarlarla heç bir etnik və dil qohumluğu yoxdur. Görünür, tsolblar (çilblər, silvlər) bir zamanlar Avropanın bir çox xalqları kimi Avar Xaqanlığının təbəələri olmuş və ya da əsgər kimi türk-avar ordusunda xidmət etmiş və bu üzdən “avar” adı yanlış olaraq onlara da şamil edilmişdir.
Avarların bir-birini anlamayacaq dərəcədə iki fərqli dialektdə danışdıqları qəbul edilsə də, əslində bunlar qohum dillər olmasına rəğmən, fərqli iki dildir. Məsələ isə ondadır ki, XX əsrin 30-cu illərində Stalinin birbaşa göstərişi ilə “andiyalı” və ya “andok” kimi tanınan tamam başqa bir Dağıstan xalqının etnik kimliyi inkar edilməyə və həmin dövrdən etibarən bu xalq avar kimi qələmə verilməyə başlanmışdır. Sözügedən xalqın adı Dağıstanda axan iki Göysu adlı çaydan birinin adında əbədiləşmişdir – Andiyskoye Koysu. Maraqlıdır ki, bu çaylardan biri andiyalıların (andokların) adı ilə qoşa çəkilsə də, ikinci eyniadlı hidronimdə avarların adı əbədiləşmişdir – Avarskoye Koysu.
E.ə. IX-VII əsrlərə aid Aşşur mənbələrində Dağıstanın adı andiyalıların adından törəmə olan “Andiya” kimi çəkilməkdə və onun Manna dövlətinin əyaləylətindən biri olduğu qeyd edilməkdədir. Həmin əyalətlə qonşu olan başqa bir Manna əyaləti isə “Durdukka” adlanmaqdadır ki, bu da durdzuk adının Aşşur dilindəki təhrifindən başqa bir şey deyil. Avarlar bu günə qədər onlarla qonşuluqda yaşayan çeçenləri “durdzuk” deyə adlandırırlar. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, eyni mənbələrdə qonşuluqda yerləşən digər bir Manna vilayətinin adı “Mazamua” kimi çəkilir ki, bu toponimlə Mazımçay hidronimi arasındakı eyniliyi görməmək mümkün deyil.
Azərbaycanda məskun olan avarlarla qonşuluqda digər azsaylı qafqazdilli xalqlar da yaşayırlar ki, bunlardan saxurların və ingiloyların adını xüsusi çəkmək lazımdır.
Saxurlar Azərbaycanın Qax, Zaqatala və Balakən rayonlarında, eləcə də Dağıstanın Şəki-Zaqatala bölgəsiylə həmsərhəd olan Rutul rayonunda yaşayırlar. İber-Qafqaz dillərinin Dağıstan qolunun cənub-şərq qrupuna aid olan saxur dilində, eləcə də Azərbaycan türkcəsində danışırlar. “Saxur” adı bu xalqın əsl adı deyil və yaşadıqları ən böyük kəndin adından qaynaqlanır. Sayları 30 mindən bir qədər çox olan saxurlar özlərinə “yixv” deyirlər ki, tarixi mənbələr onları məhz bu adla, daha dəqiq desək, həmin adın bir qədər təhrif edilmiş forması olan “çiqb” kimi Qafqaz Albaniyasının sakinlərindən biri kimi qeydə almışdır.
İngiloylara gəlincə, əsasən Azərbaycanın Qax və Zaqatala rayonları ərazisində yaşayan gürcülərin subetnik qrupu hesab edilən bu xalqın nümayəndələri I Şah Abbasın dövründə müsəlmanlığı qəbul etmişlər. Tarixi mənbələr onlardan “gel” (qel) adı altında, Qafqaz Albaniyasının sakinlərindən biri kimi söz açılır.
Qafqaz Albaniyasının qafqazdilli xalqlarından danışarkən, udinlərin üzərində xüsusi durmağa çox böyük ehtiyac var. Şərqi Qafqazda qədim xalqlardan biri olan və özlərini “udi” adlandıran udinlər Oğuz şəhərində, eləcə də Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində yaşayırlar. Onlara Rusiya, Gürcüstan (Oktomberi kəndi), Qazaxıstan, Ukrayna və başqa ölkələrdə də rast gəlmək mümkündür.
Udinlər udin dilində danışırlar, dinləri xristianlıqdır. Alban dilinin guya udin dili olduğu barədə fikir elmdə çox yayılmışdır. Lakin tarixi mənbələrin heç biri bunu təsdiqləmir. Əksinə, həm erməni, həm də alman qaynaqları birmənalı şəkildə bildirirlər ki, alban əlifbası məhz qarqar dili əsasında yaradılmışdı və bu dil əsrlər boyu Albaniyanın ədəbiyyat və dövlət dili funksiyasını ifa etmişdir.
Əski rus-sovet elmindən gələn ənənəyə əsaslanaraq, bir çoxları qarqarları qafqazdilli xalq hesab edirlər. Lakin faktlar başqa şeyi diktə edir. Fakt budur ki, məşhur qırğız-türk dastanı “Manas”da əsərin qəhrəmanı Manasın atasının mənsub olduğu xalq gah qarqar, gah da qıpçaq adlanır. Abramzonun yazdığına görə isə XVI əsrdə Qaraqışlaqda baş verən hadisələrlə əlaqədar qıpçaq-qarqar xalqının adı çəkilir. Yəni faktlar bu xalqın qıpçaq xalqı olduğunu sübut edir. Maraqldır ki, hazırda Avropanın bir çox kitabxana və əlyazma fondlarında bu dildə çox sayda alban ədəbiyyatı nümunəsi qorunub saxlanmaqdadır ki, onlardan Mxitar Qoşun “Törə Biriqi” kitabının, Kirakos Gəncəlinin “Tarix” kitabının II fəslinin, alban karalikosu Nersesin moizəsinin və s. adlarını çəkmək olar.
Bəxtiyar Şahverdiyev
AVAR FOLKLORU
Folklor hər bir xalqın yüksək mənəvi-əxlaqi dəyərlərini, etik və estetik düşüncəsini özündə əks etdirən onun mənəvi sərvətidir. Hər bir xalqın tarixi, adət-ənənəsi, ictimai-siyasi düşüncəsi, əxlaqi keyfiyyətləri, qəhrəmanlığı və vətənpərvərliyi bütöv və özünəməxsus şəkildə onun folklorunda cəmlənmişdir. Bu baxımdan Azərbaycanda yaşayan avarların foklor nümunələri maraq doğurur.
Avarlar Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində − Zaqatala və Balakən, qismən də Qax rayonlarında yaşayırlar. Əhali əsasən əkinçilik, maldarlıq, tərəvəzçiliklə məşgul olur.
Avar xalq ədəbiyyatı mövzu və məzmun baxımından rəngarəng olsa da, Azərbaycan folklor nümunələri ilə bir sıra ortaq cəhətlərə malikdir. Şifahi söz sənətində bir çox mətnlərin üst-üstə düşməsi həmin örnəklərin vahid etnocoğrafi məkanda əmələ gəlməsini göstərir. Azərbaycanın zəngin folkloruna daxil olan nağıl və dastanlar, xalq müdrikliyinin ifadəsi olan atalar sözləri və zərbi-məsəllər tarix boyu burada yaşayan xalqların şifahi söz sənətinə güclü təsir göstərmişdir. Qodu-qodu ilə bağlı olan nəğmələrin ilk iki sətri Azərbaycan dilindədir:
Qordi, qordi, qordina,
Qordi salam vardina.
Bir çox atalar sözləri və zərbi-məsəllər (Məsələn: Bir əldə iki qarpız tutmazlar), Molla Nəsrəddinlə bağlı olan lətifələr də buna əyani misal ola bilər.
Azərbaycan folklor nümunələri ilə bir sıra ortaq cəhətlərlə yanaşı, avar folklorunun özünəməxsus cəhətləri az deyildir. Bu cəhətlər daha çox xalqın iradəsini əks etdirən xalq dastalarında, toy, dəfn kimi mərasimlərdə, mərasim və mövsüm nəğmələrində, milli adət-ənənələrdə özünü göstərir.
Yazın ilk günlərində avarlar əkinçiliklə bağlı olan Ots bay bayramını keçirirlər. Bundan başqa yaz aylarında Rohi bog mərasimi, gül bayramı keçirilir. Avarlar arasında geniş yayılan yağıs və gün istəmə mərasimi uşaqların və böyüklərin həvəslə keçirdiyi mərasimdir. Yağış istəmə mərasimində burcah və gün istəmə mərasimində maxara bişirilir və hər kəsə verilirdi. Sulu burcah (əriştə) yağış damlalarını, sac üstündə bişirilən saçaqlı maxara isə günəşi xatırladır.
Avar toy adətlərinin özünəməxsusluğuna gəldikdə isə onu deyə bilərik ki, nişan mərasimi keçirilmir, elçilikdən az sonra toy mərasimi keçirilir, evlənəcək olan oğlan üçün mütləq ayrı ev tikilir, onun təsərrüfatı ayrılırdı.
Avar xalq dastanlarını el arasında yetişən xalq ozanları təmbur çalaraq söylərdilər. “Xoçbar”, “Baxtika”, “Kamalil Başir” kimi xalq dastanları Dağıstanda olduğu kimi bu bölgədə də dillər əzbəridir. “Xoçbar” dastanında xalq qəhrəmanı Xoçbarın zülmkar xana ölüm anında belə boyun əymədiyini, “Kamalil Başir” dastanında gözəlliyi dillərdə dastan olan Kamalın oğlu Başirin gözəlliyinin başına bəla olmasından, atası tərəfindən öldürülməsindən danışılır. Bu dastanlardan biri olan “Baxtika”da göstərilən baş qəhrəman Baxtika Avar xanı Umaxan Avarın bacısıdır. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanla müttəfiq olan Umaxan çox gənc olan bacısını yaşlı xana ərə verir. Baxtika qardaşına üsyan etsə də bunun heç bir faydasının olmaması, ər evinə getməyə məcbur qaldığından çəkdiyi iztirablar dastanda öz əksini tapmışdır.
Avar xalqının qəhrəmanlq keçmişini, onun qəhrəman övladlarının göstərdiyi şücaətləri “Carli Şaban” və Ğoloda sakinlərinin qəhrəmanlığını əks etdirən müxtəlif xalq şeirlərində, İmam Şamil və onun əfsanəvi naibi Hacı Muradla bağlı olan əfsanə və rəvayətlərdə görə bilərik. İmam Şamilin 30 ilə yaxın Rus İmperiyasına qarşı igidliklə vuruşması, Hacı Muradın göstərdyi misilsiz qəhrəmanlıqlar xalqın yaratdığı rəvayət və əfsanələrdə, nəğmələrdə şişirdilmir, öz real əksini tapır.
Azərbaycanda yaşayan avarların folklor nümunələrinin toplanmasına və araşdırılmasına dərin ehtiyac duyulur. Bu kitabdan bölgənin folklorunu araşdıran tədqiqatçılar, tələbələr, orta məktəbdə avar dilini tədris edən müəllimlər istifadə edə bilər.
Asiyyat Tinayeva
SAXUR XALQININ TARİXƏN SÖNMÜŞ
ÇIRAĞININ YENİDƏN İŞIQLANMASI
Coğrafi mövqeyinə görə saxurların yaşayış məskənləri Böyük Qafqaz ərazisinin (Samurun və Muxaxçayın, Talaçayın orta və yuxarı, Süskənçay və Kürmükçayın yuxarı sutoplayıcı sahələri) dağlıq və dağ ətəyi sahələrini təşkil edir.
Saxur dili mənşəyi etibarilə Dağıstan xalqları sırasına daxildir. Müasir dövrdə Dağıstan MR və Azərbaycan Respublikasının bir sıra kəndlərinin əhalisi bu dildə danışır. Dağıstan MR-da − Qurtul, Qilmez, Mikek, Xiyaq, Saxur, Xoyik, Muslaq, Mişleş, Korş, Cınıq, Attal, Baş Kalel, Baş Muxax (qismən Mahacqala ş., Rutul rayon mərkəzi), Azərbaycan Pespublikasında − Zaqatala rayonunun Ağdam Kalel, Mişleş, Gözbarax (Qudbarağ), Ələsgər (Harasqal), Sabunçu, Suvagil, Yeni Suvagil, Qas, Qarqay, Qalal, Əzgilli, Mamrux, Lahıc, Əli Bayramlı, Çincar, qismən (Cimcimax, Muxax, Çobankol, Yuxarı Tala, Qımır, Yuxarı Çardaxlar və Zaqatala ş.) və Qax rayonunun − Ləkit-Kötüklü, Qum, Çinarlı, Üzümlü, (qismən Güllük, İlisu, Sarıbaş, Zərnə, Ağçay, Qaşqaçay və Qax ş.) yaşayış məntəqələrinin sakinləri qismən və ya tam şəkildə saxurlardan ibarətdir.
Qeyd edək ki, qismən adlandırdığımız əksər yaşayış məntəqələrinin əhalisi keçmişdə saxurlar olmuş və o dildə də danışmışlar (prof. A.Qenko, Saxskiy Alfavit, 1934). Başqa bir tədqiqatçının fikrincə, saxurların sayı əvvəllər daha çox olmuşdur (A.M.Dirr, 1913). Bunun səbəblərindən biri odur ki, SSRİ dövründə və indi Azərbaycan Respublikasında yaşayan saxurların təxminən 90%-nin milliyyəti rəsmi sənədlərdə onların öz istəkləri ilə azərbaycanlı kimi göstərilmişdir.
Saxur dilinə olan diqqətə bir sıra tədqiqatçıların əsərlərində rast gəlirik [N.Trubetzkov, 1931; E.F.Djeyranaşvili, 1953; E.A.Bokarev, 1961; B.B.Talıbov, 1961; S.Ulman, 1962; A.M.Aslanov, 1965 və s.].
Böyük xalqların folkloru ilə yanaşı, azsaylı xalqların folklorunu da öyrənmək tələb olunur. Bu barədə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən sərəncam imzalanması azsaylı xalqları çox sevindirmişdir.
Respublika Prezidentinin bu etimadına digər azsaylı xalqlar kimi saxur xalqı da çox sevinir və ona minnətdarlığımızı bildiririk. Prezidentimizin hərtərəfli siyasəti bizə böyük ruh yüksəkliyi verir və Azərbaycanda yaşayan xalqları bir-birinə bağlayan dostluq və qardaşlıq tellərini daha da möhkəmləndirir.
Şübhəsiz ki, Yer kürəsində təbiətin gözəlliyi onun müxtəlif relyefə, torpağa, suya və iqlimə malik olması ilə müəyyən olunduğu halda, cəmiyyətdə bu gözəllik xalqların dil müxtəlifliyi, onların folkloru, adət-ənənələri və mədəniyyəti ilə təmsil olunur. Azsaylı xalqların folklorunun böyük xalqların mədəniyyətinə inteqrasiya etməsi onların daha böyük mədəniyyətin kulminasiya zirvəsinə ucalmasına səbəb olur.
Bununla yanaşı, saxur xalqının folklorunun, dil və adət-ənənələrinin öyrənilməsi onun mədəniyyətinin qorunub saxlanılmasına səbəb olacaqdır. Şübhəsiz ki, saxur xalqının folkloru və dilinin öyrənilməsi, saxur xalqına məxsus yaradıcılıq nümunələrinin gələcək nəsillərə çatdırılmasında və qorunmasında böyük rol oynayacaqdır. Bunun da əhəmiyyəti əvəzsizdir.
Azərbaycanın böyük mədəniyyətə malik olmasında və çiçəklənməsində saxur xalqının da övladları daima iştirak etmiş və indi də bu fəaliyyətlərini davam etdirirlər. Onlar sənaye sahələrində, kənd təsərrüfatında, hərb işinidə, səhiyyədə, elm və təhsil sahələrində çalışmaqla daima respublikanın tərəqqisində digər millətlərlə çiyin-çiyinə çalışmağı davam etdirirlər.
Saxur xalqının tanınmış ziyalılarından biri Azərbaycanda dilçilik sahəsində çalışan və özünəməxsus yer tutan filologiya elmləri doktoru, professor Səlim Abdullətif oğlu Cəfərovdur. Onun bu sahədə göstərdiyi xidmətlərindən bəzi məqamları Bakı Dövlət Universitetinin əməkdaşı f.e.d. prof. M.Qiyasbəylinin 24 may 1997-ci ildə “Naxçıvan” qəzetində Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı, fililogiya elmləri doktoru, professor Səlim Əbdüllətif oğlu Cəfərova həsr etdiyi məqaləsində öz əksini tapmışdır. “O da dilimizin fədaisi idi...” adlı məqaləsində M.Qiyasbəyli bundan geniş şəkildə bəhs edir.
Azərbaycan dilçiliyindəki uğurları ilə yanaşı, alim öz doğma dilini də unutmamış, 1934-1941-ci illərdə saxur dilinin əlifbasını yaratmış və bu dilin qrammatikasına və fonetikasına aid bir neçə kitab nəşr etdirmişdir. Sonradan f.e.n. Abdulla Qarayev, f.e.n. Əhməd Qurbanov, f.e.d., prof. Əhməd Aslanov tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Dağıstan MR f.e.d. prof. Rusiya EA akademiki Harun İbrahimov tərəfindən saxur xalq dilinin fonetikası yazılmışdır.
Bununla yanaşı, Azərbaycan Pespublikasında elm, təhsil, səhiyyə və memarlıq sahələrində çalışmış və çalışan saxur xalqının nümayəndələrindən bəzilərinin, o cümlədən f.r.e.d., AMEA–nın müxbir üzvü Prezident təqaüdçüsü Abdulla Muxtarovun, b.e.d. AMEA-nın müxbir üzvü İbrahim Əzizovun, tibb.e.d., prof. Bəhram Aşurovun, tibb e.ü.f.d. Arif Yusibovun, c.e.ü.f.d. professor Mamed Çobanzadənin, c.e.ü.f.d. Cuma Məmmədovun, f.r.e.f.d. İsmayıl Yusibovun, f.r.e.ü.f.d. Bəhram Mehdiyevin, f.r.e.ü.f.d. Elmira Muxtarovanın, f.r.e.ü.f.d. Murad Muxtarovun, f.r.e.ü.f.d. Əkrəm Aslanovun, f.r.e.ü.f.d. Kamran Rəhimovun, t.e.ü.f.d. Eldar Mehdiyevin, t.e.ü.f.d. Aidə Cəfərovanın, f.e.ü.f.d. Afət Cəfərovanın, t.e.ü.f.d. prof. Xalıq Yahudovun, t.e.ü.f.d. Aslan Əhmədovun, f.e.ü.f.d. Ramazan Məmmədovun adlarını çəkmək olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, saxur xalqı azsaylı olmasına baxmayaraq, dil, danışıq, davranış, müraciət qaydalarına görə də, özünəməxsus mədəniyyəti ilə digərlərindən fərqlənir. Xalqın qədimliyi, onun dilində çörək, su və hərəkətin dinamikasında müxtəlif cinslərə müraciət qaydalarının sadəliyi ilə digər xalqlara bənzəməməsi və sırf özünəməxsus olması ilə müəyyən olunur. Belə ki, qadının gəlişi k e r a, kişinin gəlişi k o r a, qadının getməsi h e r a, kişinin getməsi isə h o r a sözləri ilə çox incəliklə ifadə olunur.
Rus və ya başqa dillərdə çörək anlayışında qeyri-müəyyənlik müşahidə olunur. Belə ki, çörəyin buğda unundan və ya başqa undan bişirilməsi məlum deyil. Saxur dilində çörək sözündə onun hansı undan bişirilməsinə də işarə vardır. Məsələn, q ı k – qarğıdalı unundan, q n e y - buğda unundan, ş ı l ğ ı d i y - arpa unundan bişirilmiş çörək deməkdir. Yəni bu kimi məqamlarda ikinci sözün işlənməsinə lüzum qalmır.
Adət-ənənə baxımından toy şənliyində gəlinin ər evinə qədəm qoyma anında bəy tərəfindən tüfənglə havaya güllə atılması da digər xalqlardan fərqli olan gəlinə xüsusi xəbərdarlıq işarəsidir.
Qaxac ətindən plov və xəmir xörəklərin bişirilməsində istifadə edilməsi də çox maraqlıdır.
Mətbəx işlərinin aparılması xörək bişirmə mədəniyyətinə xidmət etdiyi kimi, eyni zamanda dilin də püxtələşməsinə, dildə yeni sözlərin və qaydaların yaranmasına və öyrənilməsinə xidmət edir.
Saxur xalqının müasir dövrə kimi öyrənilməmiş və öyrənilməsini tələb edən dil müraciət qaydaları və maraqlı adət-ənənələri çoxdur. Onların öyrənilməsi dilin və folklorun inkişafına xidmət edir. Son dövrdə fransız tədqiqatçılarının saxur dilinə və folkloruna olan marağı da, yəqin ki, bu baxımdandır.
Hesab edirik ki, xalqlar azsaylı da olsa onların da dilində digər dillərin püxtələşməsi üçün müəyyən sirli məqamlar ola bilər. Müasir dövrdə həmin sirlərin açılması gənclərin payına düşür. Belə də deyirlər ki, hədiyyənin böyüyü, kiçiyi olmaz. Yəqin ki, bu cür yanaşmanı dillərə də şamil etmək olar.
Bu baxımdan saxur xalqının nümayəndəsi kimi xalqımızın folkloru ilə bağlı aparılan belə tədqiqatları bəyənir və alqışlayırıq. Belə hesab edirik ki, tamamlanmış bu tədqiqatla kifayətlənmək lazım deyil. Daha yeni tədqiqatların aparılmasına ehtiyac vardır.
Günəşli Azərbaycanda saxur xalqının tarixən sönmüş çırağının yenidən işıqlanmasına şərait yaradan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevə, Şəki-Zaqatala bölgəsində yaşayan azsaylı xalqların folklorunu toplayıb nəşr etdirmək işində əməyi olan hər kəsə, o cümlədən AMEA-nın Folklor İnstitutunun direktoru Muxtar İmanova, xüsusilə də bu kitabın müəllifi və tərtibçisi kimi bütün əziyyətini çəkən Mətanət xanım Yaqubqızına saxur xalqı adından dərin minnətdarlığımızı bildiririk və ona yeni yaradıcılıq uğurları arzu edirik.
Cuma Məmmədov
ORTAQ MÜHİT,
ORTAQ ADƏT-ƏNƏNƏ,
ORTAQ DİL
Qafqaz sıra dağlar silsiləsinin cənub-qərb hissəsində yerləşən Şəki-Zaqatala bölgəsi şimaldan Dağıstan Muxtar Respublikası, qərbdən Gürcüstan Respublikası ilə sərhədlənir. Bu əraziyə Balakən, Zaqatala, Qax, Şəki, Oğuz və Qəbələ rayonları daxildir.
Şəki-Zaqatala bölgəsi milli azlıqların kompakt yaşadığı ərazidir. Bu bölgədə avarlar, saxurlar, ingiloylar, gürcülər, udilər, ləzgilər, laklar, qrızlar (Qəbələ rayonunun Ovuculu kəndi), ərəşdi (Balakən rayonunun Poştbinə kəndi) və s. millət və etnik qrupların nümayəndələri yaşayırlar. Bu yerdə dillərin çoxluğu ilə maraqlı bir rəvayətin xatırlanması yerinə düşər:
“Allahın elçisi qatırın belində dünyanı dolaşır, nəhəng xurcunun ağzını açıb xalqlara dil paylayırmış. Çində olur. Onlara çin dili verir. Ərəbləri gedib tapır, ərəb dili verir. Yunanlara yunan, ruslara rus, fransızlara fransız dili verir. ...gürcülərə gürcü dili, osetinlərə osetin dili verir. ...qar çovğunu başlayır, kəndi-kəsəyi bürüyür. Allahın elçisi dibində iki ovuc paylanmamış dil olan xurcunu qaldırır və o dillərin hamısını dağlara səpələyir.
-
Alın, kim hansını istəyir, seçsin – deyir.
Qar-çovğun atılmış dilləri yarğanlara, qayalara çırparaq hara gəldi səpələyir. Hərə öz ana dilini tapır. Elə o zamandan dünyada avarlar, ləzgilər, darginlər, qumuqlar, tatlar, laklar peyda olur”. (Ə:10; s:154-156)
Düzdür, bu bir rəvayətdir. Ancaq çox maraqlıdır, doğrudan da bu bir faktdır ki, dil müxtəlifliyinin ən çox kök atdığı yerlər dağlıq ərazilərdir.
Bölgədə kompakt şəkildə yaşayan milli azlıqlar tarixən nəinki öz keçmiş milli adət-ənənələrini qoruyub saxlamış, hətta başqa millətlərin müəyyən xüsusiyyətlərini də mənimsəmişlər. Bu, onların həyat tərzində, məişətində özünü göstərir.
Məlumdur ki, etnik amil bölgə örnəklərinin spesifikasına təsir edən faktorlardan biridir. Xüsusilə də dil faktlarının örnəklərə təsiri danılmazdır.
Bu kitabda yalnız dörd dilin – udi, avar, saxur və ingiloy dillərinin daşıyıcıları olan Azərbaycan xalqının nümayəndələrinin adət-ənənələri, milli söz örnəkləri yer almışdır. İstərdik ki, əvvəlcə bu dillərin daşıyıcılarının kimliyi haqqında qısa arayış verək; böyük alimlərimizin və bu millətlərin nümayəndələrinin özlərinin mənşəyi barədə söylədiyi fikirlərə diqqət edək və sonunda öz mülahizələrimizi irəli sürək.
Udilər1 Qəbələdə ən böyük yaşayış məntəqələrindən biri Nic qəsəbəsində və az hissəsi Oğuz rayonunda yaşayır.
Qədim yunan tarixçisi, coğrafiyaşünas və filosofu Strabon “Coğrafiya” kitabında göstərirdi ki, Albaniyada 26 dildə danışan türk tayfaları, ümumilikdə, Alban adlanan hər bir tayfanın özünə məxsus etnik adı var idi. (Ə: 16)
Mərhum prof. Qəmərşah Cavadov prof. Rauf Hüseynovla birgə yazdığı “Udilər” kitabında bir daha Strabonun “Coğrafiya kitabına istinad edilir: “Qafqaz Albaniyasında hər birinin öz dili olan 26 tayfa vardır. Bunlar gellər, qarqarlar, silvlər, didurlar, leqlər, utilər-albanlardır”. (Ə: 9; s:24)
“Müasir udi dilində Suriya sözlərinin və terminlərinin (qədim Suriya dillərindən alınma sözlər saxlanmışdır) siyasi, dini, etnik-mədəni həyatın xüsusiyyətləri ilə bağlı olaraq qeydə alınması bir daha sübut edir ki, onların dili alban (qədim udi) dilinin birbaşa varisidir”. (Ə:9; səh:79)
Prof. Q.Voroşil yazırdı: “Bizim fikrimizcə, alban yazılarının statistik quruluşu udi dilinin quruluşuna çox yaxındır” (Ə:13; səh:34)
Prof. Q.Voroşil “Qafqaz Albaniyası” kitabında nümunələr vermişdir ki, bu sözlər kök baxımından alban sözləridir: kat - qətrə, damcı; çav - şan-şöhrət (çuv – şan-şöhrət - Ə:3; s:298); ça – yun (ça-bəh-bəh - Ə:3; s:298), ip, ciyə (Ə:13; s:35)
“Udilər həmişə özlərini alban sayıblar”. (Ə:13; s:36)
Dostları ilə paylaş: |