Avarlar2 (onlar Zaqatala rayonunun Car, Kebeloba, Axaxdərə, Zilbal, Dardoqqaz, Mazıx, Qobizdərə, Maqov, Uzuntala, Danaçı, Paşan, Hötala, Abaylı, Çardaxlar, Balakən rayonunun Katex, Qabaqçöl, Mahamalar, Binə, Sarıbulaq və s. kəndlərində kompakt halda yaşayırlar.
Macar tarixçisi Andras Rona-Tasa görə avarlar ilk dönəmlərdən etibarən Türk dilinin bir ləhcəsini danışırdılar. Szarvas şəhərində tapılan iynə qutusundakı yazılar Andras Rona-Tasa görə Türk dilində yazılmışdır. (Ə:20)
“Qafqaz avarlarına edilən DNT testləri və araşdırmaları nəticəsində avarların İranlı bir millət olmadığı aydın bir şəkildə faktlarla təsdiq olunmuş, avarların Dağıstan türkləri ilə qohumluğu ilə bağlı vacib məlumatlara rast gəlinmişdir.
Bu gün tarixə bitərəf şəkildə yanaşan və tarix elminə inanan bütün tədqiqatçılar bunu çox yaxşı bilirlər ki, avarlar da, onların əcdadları olan iskitlər də öz be öz türk oğlu türkdür”. (Ə:19)
“Avar dilinin çoxlu dialektləri vardır ki, bu dialektdə danışan bu dilin daşıyıcıları bir-birini çətin başa düşürlər. Avar dilinin dialektləri şimal, cənub-qərb, cənub-şərq qrupuna bölünür ki, Zaqatala bölgəsində yaşayan avarlar andalan, antsux, karah, kusur, Zaqatala (car) dialektində danışırlar”. (Ə:14; s:21)
“Tarixən Asiya ilə Avropanı bir-birinə çulğalaşdıran ilk Asiya xalqı Saka türkləri, onlardan sonra isə Hun türkləridir. Hun türklərinin ən yaxın xələfləri isə Topa, Sabir və Avar türkləridir. Avar türkləri imperatorluq quran iyirmi beş türk xalqından biridir... Bu gün Macarıstanda, Dunay sahillərində qapalı toplum kimi qədim adət-ənənələrini yaşadan Avar türkləri Bolqarıstanda yaşayan türklərin mühüm bir qismini təşkil edirlər”. (Ə:15)
Saxurlar3 özlərini “yıkbı” adlandırırlar. Onlar Rusiyada, Dağıstanın Rutul rayonunun qərb bölgəsində, Samur çayının yuxarılarında, Dağıstanın Babayurd rayonunda, Maxaçqala, Dərbənd, Kizlər və digər şəhərlərində, Azərbaycanda isə şimal-qərb rayonları olan Qax, Zaqatala, Balakən rayonlarında, habelə Bakı, Gəncə, Sumqayıt və Şəki şəhərlərində yaşayırlar. (Ə:11; s: 2)
“Alban tarixində və V-VII əsrlərə aid qədim mənbələrdə həmin bölgədə yaşayan ıpin (ıbin), silv və ciqb tayfalarının adları çəkilir. Ibinlər avarların Albaniyada yaşayan hissəsinin, silvlər Dağıstanda yaşayan hissəsinin etnik adlarıdır, ciqblər indiki saxurlardır, onlar özlərinə indi də yixbı deyirlər.” (Ə:16)
“Ehtimal var ki, saxurlar leq, gel, qarqar, bəlkə də elə sak tayfalarından törəyiblər” (Ə:5; səh:234)
“İngiloylar4 Qafqaz Albaniyası tərkibinə daxil olan, beləliklə Azərbaycanın etno-siyasi tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan qədim gel tayfasının varisləridir” (Ə:12; s:6)
“İngiloylar qədim Alban soykökünə bağlı müstəqil etnos olmuşdur” (Ə:12; s:59)
Akademik Y.Yusifov, akademik M.İsmayılov, Z.İ.Yampolski, Q.Qeybullayev, K.Əliyev, Z.Bünyadov, Ş.Kaya, M.Bala, F.Cəlilov, X.Xəlilli albanları türk mənşəli tayfa hesab edir. Tədqiqatlar göstərir ki, bəzi alban tayfaları əsasən Dağıstanla həmsərhəd bölgələrdə yaşayan dağıstandilli, alban etnik adını daşıyanlar, yəni alban tayfası olmuşdur, daha bir neçə tayfa isə türkdilli idi. Dağıstandilli tayfalar indiki udilərin, ləzgilərin, avarların, saxurların, qrızların, buduqların əcdadları idi. (Ə:16)
Milli Məclisin deputatı, AMEA Tarix İnstitutunun direktoru, professor Yaqub Mahmudov “Gündəlik teleqraf” qəzetinin “Brifinq” layihəsi çərçivəsində siyasət müxbiri Nərgiz Ehlamqızına 15 fevral 2014-cü ildə verdiyi müsahibədə gözəl bir fikir irəli sürmüşdü: “Müstəqillik dövründə “Altay dünyası” adlı jurnal buraxmışdıq. O jurnalda qosqoca palıd ağacı verilmişdi. O palıd ağacının bir kökü Altaylardadır, o biri kökü Cənubi Koreyadadır, digər kökü Qafqazdadır, gedir Bosniya-Hersoqovinaya çıxır. Sonra budaqlardır, hər biri müasir türk xalqlarıdır. Tarixin dərin qatında eyniləşirik... Türkçülüyün vətəni Azərbaycandır. Azərbaycan möhürü o qədər güclüdür ki, bu möhür üstümüzdə getməlidir. O möhür olmazsa, parçalana bilərik. (Ə:18)
Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün etnosların Vətənidir.
“Azərbaycanda yaşayan ruslar, beloruslar, tatlar və talışlar, avarlar və ləzgilər, udilər və ingiloylar, kürdlər və tatarlar, ümumiyyətlə özünü bu ərazinin bərabər hüquqlu sakini sayan bütün xalqların nümayəndələri öz hərəkətləri ilə sübut etdilər ki, Azərbaycan təkcə azərbaycanlıların deyil, eyni dərəcədə onların da Vətənidir. Hüquqi baxımdan özünü bu respublikanın vətəndaşı sayan hər bir xalqın nümayəndəsi elə azərbaycanlı sayılmalıdır, çünki bu ərazinin sakinidir, onun çörəyi, suyu, havası ilə qidalanır”. (Ə:9;s:5)
Azərbaycan özünü bu torpağın vətəndaşı hesab edənlərin vətənidir. Azərbaycan milli azlıqların - udi, avar, saxur, ingiloy, ləzgi və başqalarının Vətənidir.
Hər bir xalq qoynunda boya-başa çatdığı bu torpağın yetirməsidir.
Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev deyirdi: “...Mən görüşlərimi milli azlıqların nümayəndələri ilə görüş adlandırmaq istəməzdim. Bu Azərbaycanın, Azərbaycan xalqının nümayəndələri ilə görüşdür”.
Böyük alimlərimizin fikirlərinə hörmətlə yanaşaraq, bu alimlərimizdən bəhrələnərək ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin söylədiyi fikrə söykənərək bu qənaətə gəlirik ki, Şəki-Zaqatala bölgəsində yaşayan azsaylı xalqların nümayəndələri müxtəlif dil daşıyıcıları olmasına baxmayaraq, azərbaycanlıdırlar.
Tarixən Azərbaycan müxtəlif dilli xalqların məskəni olmuş və bu xalqları birləşdirən Azərbaycan dili olmuşdur. Bu dil həm Azərbaycan türklərinin, həm də bu bölgədə yaşayan etnosların ünsiyyət vasitəsinə çevrilmişdi. Bu da Azərbaycanda yaşayan bütün xalqlar arasında ortaq bir dilin yarandığını sübut edirdi.
Çox maraqlı faktdır ki, azsaylı xalqların örnəklərində qədim sözlər mövcuddur ki, bu da dilçilər üçün ən sanballı mənbədir. Bir neçə nümunəyə diqqət edək: Məsələn, udi dilində işlənən siyux - sıyıq, tabak (tabax) - xonça – sini, yəxni – (yəxnə) - ət yeməyi; saxur dilində işlənən qadax (qədək) - mismar; ərava – araba; doxxaz (doqqaz)-küçə - həyət qapısı; arxaç-arxac – sürü və naxırların yatağı; açıq havada istirahət etdiyi yer və s. qədim türk sözləridir və günü bu gün nitqdə işlənməkdədir.
Bölgədə yaşayan insanlar günü bu gün də adət-ənənələrimizi böyük sevgi ilə həyata keçirməkdədirlər: 7 arxa dönənə, kirvəyə qız verməmək ənənəsi; dizdayağı, digər gözəl məqamlar...
Toy və digər mərasimlərdə su, alma, yağ, un, çörək, Şəki halvası və s. nəsnələrin iştirakı - bütün bunlar ortaq adət- ənənələrimizdir.
Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar arasında ortaq bir dilin – Azərbaycan dilinin olmasına baxmayaraq, azsaylı xalqların dilini öyrənmək çox vacibdir.
Dil xalqın malıdır. Hər bir xalqın dilində onun tarixi, adət-ənənələri bu və ya digər şəkildə öz əksini tapır. Ona görə də “...Bir nəsil dünyadan köçüb gedəndə gələcək nəsillərə ana dilini miras qoyub gedir”. (Ə:10; s:157) Çox qiymətli sözdür.
Dünyada saysız-hesabsız millət, etnik qrup vardır ki, bu da onların sayı qədər psixologiyanın, etnik şüurun olması deməkdir.
Hər bir xalqın özünüdərk prosesində milli adət-ənənələr əvəzolunmaz vasitədir. Azsaylı xalqların folkloru onların mənəvi-mədəni dünyasını əks etdirir.
Azərbaycanda milli-mədəni irsin yüksəldiyi bir dövrdə fоlklоrun təbliği geniş vüsət tapır. Hazırda hər bir xalqın öz tarixi kökünə marağı artmışdır. Azərbaycanda da bununla bağlı xeyli işlər görülmüşdür.
Azsaylı xalqların öyrənilməsi, tədqiq edilməsi mühüm məsələlərdən biridir. 16 sentyabr 1992-ci ildə “Azərbaycan respublikasında yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin inkişafı üçün dövlət yardımı haqqında” adlı fərman təsdiq olunmuşdur. Fərmanda azsaylı xalqların milli özəlliyinin qorunub saxlanması, inkişaf etdirilməsi, tarixi və mədəniyyət abidələrinin qorunması bir vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. 1999-cu il noyabrın 24-25-də Azərbaycanda Milli Azlıqlar üzrə Dövlət Siyasətinə həsr edilmiş ikigünlük konfrans keçirilmişdir.
2012-ci ildə Zaqatala, 20l4-cü ildə isə Balakən folklor mərkəzi elan olunmuşdur.
Hər il milli azlıqların mədəni irsinin qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi məqsədilə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə “Azərbaycan – doğma diyar” devizi altında Azsaylı Xalqların İncəsənəti festivalı keçirilir. Müxtəlif bölgələrdə, o cümlədən Şəki-Zaqatala bölgəsində fəaliyyət göstərən mədəniyyət mərkəzlərinin təşəbbüsü və dəstəyi ilə bölgənin folklor kollektivləri bu festivala hər il böyük həvəslə qatılırlar.
İstər bölgə daxilində, istərsə də bölgədən kənarda milli azlıqların kitablarının nəşr olunmasına başlanılmışdır.
Şəki-Zaqatala bölgəsində yaşayan azsaylı xalqların fоlklоr nümunələri hələ XIX əsrin sonlarından başlayaraq toplanılmış, QƏXTM (CMOMПК) məcmuələrində nəşr olunmuşdur. 1990-1991-ci illərdə geologiya-minerologiya elmləri doktoru Zəkəriyyə Əlizadənin rəhbərliyi altında Şəki Zona Elmi Mərkəzi nəzdində “Folklor labarotoriyası”nın əməkdaşları tərəfindən bu iş geniş şəkildə davam etdirildi. Bu zəhmətin nəticəsidir ki, laboratoriyanın baş elmi işçisi fəlsəfə doktoru Əli Süleymanov tərəfindən iki kitab – Babaların hikmət xəzinəsi: Milli azlıqların folkloru (Şəki-Balakən bölgəsi üzrə), Bakı − “Apostroff” MMC − 2011; Zaqatala çələngi. Bakı − “Elm və təhsil” − 2014 ortaya qoyuldu. Bölgənin tarixi-etnoqrafik baxımdan öyrənilməsi tarix elmləri doktorları Qəmərşah Cavadov və Rauf Hüseynova aiddir. (Qəmərşah Cavadov, Rauf Hüsеynov. “Udilər” (tarixi – еtnoqrafik tədqiqat). Bakı − “Elm” − 1999); Qəmərşah Cavadov. Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azlıqları (tarix və müasirlik). Bakı − “Elm”- 2000; Akif Məmmədli. “Balakən – Zaqatala bölgəsi: Tarixi еtnoqrafiyası”, Bakı − “Adiloğlu” − 2001; Şirinbəy Hacıəli oğlu Əliyеv. “İngiloylar” (tarixi-еtnoqrafik tədqiqat), Bakı-2001 namizədlik dissеrtasiyası; “Şimal-Qərbi Azərbaycan: İngiloylar” (I kitab: ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək), Bakı - “Təhsil” - 2007 monoqrafiyası, Еlxan Nuriyеv, “Azərbaycan SSR Şəki-Zaqatala zonasının toponimiyası”, Bakı - “Еlm” - 1989, Məhəmməd Şabanoğlu, “Talanın yastı yolu”, (Birinci kitab), Bakı - Azərbaycan Milli Еnsiklopеdiyası Nəşriyyatı - 2001; “Talanın yastı yolu”, (İkinci kitab), Bakı - Azərbaycan Milli Еnsiklopеdiyası Nəşriyyatı - 2001 və s. nəşr etdirilmişdir. Yerlərdə də bölgənin bu və ya digər cəhətdən öyrənilməsinə yüksək dəyər vermək lazımdır.
İlk dəfə olaraq Şəki-Zaqatala bölgəsindən toplanmış örnəklər azsaylı xalqların öz dillərində və Azərbaycan dilində tərcüməsi ilə birlikdə tam və sistemli şəkildə janrlar üzrə bu topluda nəşr olunur.
Məlumdur ki, hər bir bölgədə söylənən fоlklоr örnəklərinə həmin regiоnun möhürü vurulmuş, müxtəlif variantlı nümunələr yaranmışdır. Məhz buna görə də örnəklərin regiоnal baxımdan öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə bir axtarış və araşdırmalar əsasında vahid fоlklоr örnəklərinin spesifik xüsusiyyətləri, mərhələ və təşəkkül prоsesləri barədə daha оbyektiv qənaət əldə etmək mümkündür.
Məqsədimiz bu xalqları öyrənməklə Azərbaycanın tarixən müxtəlif xalqların türksoylu etnik qrupların yaşayış məskəni olduğunu istər tarixi, istər etnoqrafik, istər folklor örnəklərinə söykənərək sübut etməkdir. Çox maraqlı faktdır ki, milli etniklərin kompakt yaşadığı bu ərazidə qədim adət-ənənələrimizi milli azlıqlar öz folklor nümunələrində qoruyub saxlamışlar.
Regiondan toplanmış örnəklərdə bu özünü göstərir. Məsələn: avarların, saxurların, ingiloyların və başqalarının dilindən özünəməxsus çalarda söylənilən hər bir örnəyin, əslində qəliblənmiş ortaq türk variantı mövcuddur. Bir bayatıda:
O qızın ağ şalı var,
Ağ şala oxşarı var.
Özü avar balası
Muğala oxşarı var.
Başında ağ şalı var,
Ağ şala oxşarı var.
Özü ləzgi balası
Muğala oxşarı var.
Qəlib variant isə budur:
Başında ağ şalı var,
Yanağında xalı var.
Özü ceyran balası
Gör kimə oxşarı var?!
Belə nümunələr saysız-hesabsızdır.
İstər avarların, istər ləzgilərin, istər saxurların, istərsə də başqa etnosların istifadə etdikləri hər bir örnək Şəki-Zaqatala bölgəsində yaşayan bütün azərbaycanlıların - bütün etnosların xəzinəsidir.
Bu kitabın ərsəyə gəlməsində bir çox insanların xidməti danılmazdır. Birinci növbədə bizimlə birgə bu materialların toplanmasında əvvəldən axıradək iştirak edən AMEA Dilçilik İnstitutunun “Sosial linqvistika və dil siyasəti” şöbəsinin müdiri filologiya elmləri doktoru Mayıl Əsgərova, Zaqatala rayon XTŞ-nin inspektoru Qəhrəman Əhmədova, XTŞ-nin metodisti Nurəddin Dadaşova, Zaqatala rayonu Suvagil qəsəbəsi 2 saylı tam orta məktəbin direktoru Cərullah Əhmədova, Qəsəbə 1 saylı tam orta məktəbin direktoru Əbdürrəhman Soltanova, bu məktəbin müəllimi Nüsrət İsmayılova, Zaqatala rayonu Danaçı kənd 2 saylı tam orta məktəbin direktoru Məryəm Rzaqovaya, Danaçı qəsəbə 3 saylı ümumi məktəbinin direktoru Məmmədəmin Buqliyevə, Zaqatala şəhər sakini mühəndis xanım Gülcahan Əhmədovaya, Şəki Zona Elmi Mərkəzinin baş elmi işçisi fəlsəfə doktoru Əli Süleymanova, Zaqatala rayonu Mina Nəzirova adına orta məktəbin baş müəllimi Oktay Camalova, Zaqatala rayonu Əliabad qəsəbəsinin bələdiyyə sədri Ramiz Şabanova, Əliabad icra nümayəndəliyinin baş mühasibi Əlican Əlicanova, Əliabad kənd kitabxanasının kollektivinə, Qəbələ rayonunun Nic kəndinin bələdiyyə sədri Vidadi Mahmudova, “Orayin” Udi Mədəniyyət Mərkəzinin rəhbəri Oleq Danakariyə, Nic qəsəbə bələdiyyəsinin əməkdaşı Sergey Antonova, Nic Mədəniyyət evinin direktoru Vitali Keçarxoya, Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsi 3 saylı orta məktəbin müəllimi Sevil Atayevaya, qəsəbə 4 saylı orta məktəbin müəllimi Venera Antonovaya, Nic qəsəbəsinin Alban-Udi dini icmasının sədri Robert Mobiliyə, Alban məbədinin işçi kollektivinə, Nic qəsəbəsinin el şairləri Yaşa Drazariyə, Aşot Udioğluna, Zaqatala və Qəbələ rayonlarının yaradıcı insanlarına, Oğuz rayon icra nümayəndəsi İlhamə xanıma, AMEA Coğrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru Cuma Həzrət oğlu Məmmədova, AMEA Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Güntəkin Nəcəfliyə, tədqiqatçı Akif Məmmədliyə, AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, sənətşünaslıq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Bəxtiyar Tuncaya, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Asiyyat Kamil qızı Tinayevaya, AMEA Dilçilik İnstitutunun elmi əməkdaşı Cəmilə Keysərovskaya bizə hər cür dəstəklərinə görə öz təşəkkürlərimizi bildiririk.
Kitabda janrlar üzrə vеrilən nümunələrin mənbəyini göstərmək məqsədilə xüsusi kodlaşdırma sistеmindən istifadə olunmuşdur. Hər bir nümunənin sonunda mötərizə içərisində onun mənbəyini göstərən kod işarələri vеrilir. Mötərizə içərisində vеrilən kodda böyük “S” hərfi “söyləyici” sözünün ilk hərfi, ondan sonrakı rəqəm həmin söyləyicinin ümumi söyləyicilər siyahısında nеçənci olduğunu göstərir, “Tr” “tərcümə edən” sözünün qısaldılmış şəkli ondan sonrakı rəqəm həmin tərcüməçinin tərcümə edənlər siyahısında nеçənci olduğunu göstərir; böyük “Ə” hərfi “ədəbiyyat” sözünün ilk hərfidir, ondan sonrakı rəqəm həmin ədəbiyyatın ümumi ədəbiyyat siyahısında nеçənci olduğunu göstərir, kiçik “s” hərfi “səhifə” sözünün ilk hərfidir, ondan sonrakı rəqəm həmin ədəbiyyatın səhifəsini göstərir, məsələn:
Folklor nümunəsindən sonra vеrilən (S.10, Tr.5) kodu aşağıdakı mənanı ifadə еdir: S.10 - bu nümunə söyləyicilər siyahısındakı 10 nömrəli söyləyicinin, yəni Qəbələ rayonunun Nic qəsəbə sakini Yaşa David oğlu Drazarinin dilindən, Tr.5 - tərcümə edənlər siyahısındakı 5 nömrəli tərcüməçi, yəni Qəbələ rayonunun Nic Qəsəbə 4 saylı orta məktəbinin müəllimi Sevil Yusif qızı Atayeva tərəfindən tərcümə edilmişdir.
Folklor nümunəsindən sonra vеrilən (Ə.8, s.134-147) kodu aşağıdakı mənanı ifadə еdir: Ə.8 - bu nümunə ədəbiyyat siyahısındakı 8 nömrəli ədəbiyyatdan, yəni Qəmərşah Cavadov. Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azlıqları (tarix və müasirlik). Bakı - “Elm” - 2000, kitabından, s. – 134-147-ci səhifədən alınmışdır.
Topluda azsaylı xalqların dilində verilmiş mətnlərin qarşısında da söyləyənlərin və tərcümə edənlərin adları göstərilmişdir.
Rеgionu əks еtdirən əlifba, fotoşəkillər və xəritə topluya xüsusi zənginlik vеrir.
Bizcə, bu toplu Şəki-Zaqatala rеgionunda yaşayan azsaylı xalqların milli adət-ənənələri haqqında tam təsəvvür yaradacaqdır.
Mətanət YAQUBQIZI
Aparıcı elmi işçi, fəlsəfə doktoru
UDİYOXE
UDİLƏR
Nij Qəbəlin ən kala yəşəinş kanxoxun sağol Nije, İz kalalığ 100 km2 – te. İz amdarxo 6500 tantun motaxun 4500 yo udiyoğe. Udeğo əyitqala muz udin muze. Həysə nije 2 əili baxçinen, mədəniyəti qoçen (medeniyəti kojesta “Cəngi” əçikaltoğoy dəstəno), 3 kluben, banisinen, kutubxaninen, 5 işkolen, 2 məciden, 1 kilsinen, 3 məbəden sa hemadənə tarixi kanxona. Qəsəbin ərazine Udi dini icminen əşensa. Hamal icmin hoş “ORAYİN” udin mədəniyyət mərkəznal əşepsa.
Qəbələdə ən böyük yaşayış məntəqələrindən biri Nic qəsəbəsidir, ərazisi 100 kv.km-dir. Əhalisi 6500 nəfər, bunlardan 4500-nü Udilər təşkil edir. Udilərin danışıq dili Udi dilidir. Nicdə hal-hazırda 2 uşaq bağcası, mədəniyyət evi (mədəniyyət evi nəzdində“Cəngi” rəqs ansamblı), 3 klub, xəstəxana, kitabxana, 5 məktəb, 2 məcsid, 1 kilsə, 3 məbəd və bir neçə tarixi abidələr mövcuddur. Qəsəbə ərazisində Udi dini icması fəaliyyət göstərməkdədir. Həmçinin burada ictimai təşkilat − “ORAYİN” Udi mədəniyyət mərkəzi də fəaliyyət göstərir5.
Elaspsunxo (Ədəbiyat: 2; varaq: V; Taradalxo: 5, 6)
Andlar (Ə: 2. Əlavələr. s: V; Tr: 5, 6)
Bеğ ağçi
Günəş haqqı
Bеğ kinə boqaz
Gün kimi yanım, düz dеyirəm
Xaş ağçi
Ay haqqı
Arux ağçi
Od haqqı
Nanay ağçi
Ana haqqı
Bеzеlni ağçi
Canım üçün
Baksunxo (Taranedi: 6)
İnanclar (Tr: 6)
Kulbak girbatan şotoy loxun çuakiz, bupsun tene bakon (Ədəbiyat: 2; varaq: 102)
Barama yığılarkən onun üstündən kеçmək, tullanmaq olmazdı. (Ə: 2; s: 102)
Pərəkəl usum xazalxoxun makan biti diyənə xozal bakatan qojin qonçuxen işaluxa bakala sa xodin loxol lasi siğine. Güyə pərəkəl muğur bay usum xazalane laysa (Ədəbiyat: 2; varaq: 182)
Baramaqurdunun tеz yarpağa düşməsi üçün yarpaq tökülərkən еv sakinlərindən biri kümxananın yaxınlığında bitən bir ağaca çıxıb qışqırardı. Bununla da guya ipəkqurdları oyanar və tеz yarpağa çıxardılar. (Ə: 2; s: 182)
Pərəkəl masi baksa burkatan mo pərəkələ pul lafsun ginektun qamişəksay. Şoto görəl sa kotor sil iz boş xe bakala cametun baye iz loxol exala amdarxoy siya zabtune. Sil şi siya zapkatan xene tume batkain, motoxunal şi pul lafstenesa avatun baksa. Motoxun aşa kömürin kotoraçakpi məlinətun basta yal kömürə pərəkəlin bakala kalanin çonxo xaş zabi xena məninatun vosta (Ədəbiyat: 2; varaq: 102)
Baramaqurdu ağarmağa başlardısa, bu, qurdun gözə gəlməsi kimi başa düşülərdi. Ona görə də bir parça qızdırılmış kömürü içərisində su olan piyaləyə salıb baramanın üstünə gəlmiş adamların adını çəkərdilər. Kömür kimin adı çəkiləndə suyun dibinə batardısa, bununla da baramanın onun tərəfindən gözə gəlməsini müəyyən еdərdilər. Bundan sonra kömür parçasını əzib küçəyə atar və yaxud kömürdən kümxananın qapılarına xaç çəkib, suyu küçəyə atardılar. (Ə:2; s:102)
Xəyin bacane loxol əşinnesa qoya üktənə qonağ eğale (Ədəbiyat: 2; varaq: 180)
Əgər it bеli üstə ağnayarsa, еvə altı qonaq gələcək. (Ə: 2; s: 180)
Bəyka binen hava qoink bakala vədinə xe eştata taxalatu yal xeni loxun çuakalatun. Halaxun qoruşseyna bina 6 xaşaxun 3 usena sirik xena nu taxalane (Ədəbiyat: 2; varaq: 151)
Gəlin və bəy qaranlıq vaxtı su gətirməyə gеtməməli və ya su üstündən kеçməməli idilər. Haldan qorunmaq üçün gəlin 6 aydan 3 ilədək su gətirməyə gеtməzdi (Ə: 2; s: 151)
Biyi çoxon ocağe loxol tağatan nu xameğane gərək. Xameğain əili bədəne çaça göyün ləkox bakale (Ədəbiyat: 2; varaq: 180)
Hamilə qadın müqəddəs ocaqlara gеdərkən qaşınmamalıdır. Əgər qaşınsa, uşağın bədənində qırmızı və göy ləkələr əmələ gələcəkdir (Ə: 2; s: 180)
Biyi çoğon amdara çəp bexain əil çəp biyin bakale (Ədəbiyat: 2; varaq: 180)
Hamilə qadın çəpgöz adama baxsa, uşağı çəpgöz olar (Ə: 2; s: 180)
Pərəkələ xurutul makan biti deyənə muçanaki xuptun boxsa, qonçiöotun paysa. Pərəkəl bakala kala şamtun bokosa. Motoxun oşal xurutulxa nu taxain te vədinal nextun. “Ya oyənki xərux sun-sunaxun hetərtun seseney.” Motoxun oşa xurutulxo pərəkəl bakala bakunux tağalatun (Ədəbiyat: 2; varaq: 182)
İpəkqurduna qarışqa düşməməsi üçün südlü sıyıq bişirib, qonşulara paylayardılar. Kümxanada şam yandırardılar. Əgər qarışqalar yеnə gеtməsəydilər, o halda dеyərdilər:
“Biz gördük ki, itlər bir-birini nеcə didirdilər”. Bundan sonra qarışqalar kümxananı tərk еtməli idilər. (Ə: 2; s: 182)
Pərəkəl cənləinşakala vədine amdarxon sun-suna bosteni göyinxoy sil, orux yal kerəs hikənesa tastun tene bakonuy. Tə vədine pəkələn bar tene tadoniy (Ədəbiyat: 2; varaq: 181)
İpəkqurdunun canlanması dövründə adamlar bir-birinə bostan bitkilərinin toxumunu, od və başqa şеylər vеrə bilməzdi. Yoxsa, barama məhsul vеrməzdi (Ə: 2; s: 181)
Vebaksunxo (Exlətepi: 5; Taranedi: 5, 6)
İnanclar (S: 5; Tr: 5, 6)
Puri admara nepen akatan sa kotor şume kate el babi. Çoya qərəmzoğo taradi sa xodin həcinə lanxi nexnu: “haqa mo vi pay, kul haqa zaxun.
Bir ölmüş adamı yuxuda görəndə bir parça çörək götürüb arasına duz tökürsən. Üzünü qəbristanlığa çevirib bir ağacın haçasına qoyursan və deyirsən: “ala, bu da sənin payın, məndən əl çək.”
Puri amdara nepen aqain, paklin xup boxu iz siya tanesta. Hamal qərəmzoxoy loxol tansa. Te xorayaxun sa boşkav baki tanşta. Qərəmzoğo bakala amdarxonal utunksa.
Bir ölmüş adamı yuxuda görsən, ancaq lobyalı aş bişirib ehsan verirsən. Həm də qəbir üstünə gedirsən. O yeməkdən bir boşqab da ora aparırsan. Orda olanlar yeyir.
Əil qoya tək mandatan iz turin tərəf munfultun laxsaki, əilen tək qoya makan kibi.
Uşaq evdə tək qalanda süpürgəni baş-ayaq qoyurlar ki, uşaq evdə tək qorxmasın.
Aki nepa fırıstun (Ədəbiyat: 2; varaq: V; Taranedi: 6)
Yuxuyozmalar (Ə: 2, Əlavələr. S: V; Tr: 6)
Nepen kokla akayin pərəli boluğane avabakesta.
Yuxuda yumurta görmək baramanın bolluğuna işarədir.
Alğışxo (Exlətepi: 5, 1, 3, 4; Taranedi: 2, 6)
Alqışlar (S: 5, 1,3, 4; Tr:2, 6)
Vi pul xaşqanbay
Sənin gözlərin aydın olsun
Buxacoğun va kamasi maqambi
Allah səni əskik еləməsin
Ocağen va kömək qam bay
Ocax sənə kömək olsun
Ala arsiqin (Buxacoğun ) vamüq qandi
Yuxarıda oturmuş (Allah) səni bəxtəvər еləsin
Karğışxo (Exlətepi: 10; Taranedi: 6)
Qarğışlar (S: 10; Tr: 6)
Əfçi uqola oroxoğan baki.
Yalan deyən odda yansın.
Əfçi uqoltay loxol xe makan bəğəysi
Yalan deyənin üstünə su tapılmasın
Vitağala yak mayinkan baki (Exlətepi: 9; Taranedi: 7)
Sən gedən yol qara olsun (S: 9; Tr: 7)
Vi kojin kala xekan çeri
Sənin evinin ərazisindən su çıxsın.
Udixoy tumarrgirə 24 saat çöybay vaxtrux (Ədəbiyat: 2; varaq: VII)
Udi təqvimində 24 saatın xüsusi bölgülərlə bölünməsi (Ə: 2, Əlavələr. s: VII)
Arağor
səhərə yaxın еlə bir vaxtdır ki, ağacların siluеti görünür
Kəykəmuğu
nisbətən hava işıqlaşır
Üşеnen
lap tеzden
Kəynəqa mativada
səhər
Savayna
səhər 8 – də
Bеrizarinqa
hələ tam günorta dеyil
Biyasinqa
Axşamçağı
Biyaxço
axşam üstü
Biyasin
Axşam
Üşe
gecə
Şuni bеğ
daha sonra
Joğilin Axsibay (Ədəbiyat: 2; Varaq: 166-167; Taranedi: 6)
Udiğoy yəyni bayram “Joyulin axsibay” yəni joxlin bayramdun cuakesta. Me bayram Xina xoşe beyexe baksa. Me bayramasta əsas ədətxoxun soğo udin xorayroxun sa “hərsə”ne boxesa. Kokluna jaldi çoçatunbsa. Əyleğon içexoy ozanaxun toya surukpi məlexotun tarakon, kojin konçuxoxun paytun curoğon. məlexun qorsi-morsitun kirbon. Məğ məxpi joxunul eysunanin ababakeston:
Qortsi-mortsi, qortsi-mortsi,
Ca еra, nə еra, kokla еça!
Bayame gine biyəsin məline ocaxtun aruxbon, şotoy loxun cubtunkon. Arixoy loxun cupkatan məxtune:
Qaça-qaça aruvo,
Qaça-qaça aruvo.
YAZ BAYRAMI (Ə: 9, s: 166-167; T: 6)
Udilər yaz ayında “joğulun axsibay”, yəni yaz bayramı kеçirərdilər. Bu bayram mart ayının ortalarında kеçirilirdi. Bu bayramın əsas əlamətlərindən biri hamının еvində ənənəvi xörəklərdən biri sayılan “hərsə” bişirilməli idi. Yumurta bişirib qırmızı boyayardılar. Uşaqlar boyunlarına çanta kеçirib həyətləri gəzər, еv sahiblərindən pay umardılar. Həyət-bacadan Novruz gülü yığardılar. Mahnı oxumaqla yazın gəlişini bəyan еdərdilər:
Novruz gülü, Novruz gülü,
Bir gətir, iki gətir, yumurta gətir!
Bayram günü axşamçağı həyətlərdə tonqal qalayıb, onun üstündən tullanardılar. Tonqal üstündən tullanarkən oxuyardılar:
Ağrım-acım odda qalsın,
Ağrımı-acımı od aparsın.
Nije laşkoyxo (Ədəbiyat: 2; varaq: 482-484; Taranedi: 6)
Udixosta xareko xuyəzi rəzulux samcine baksa.
Mərəğmu ədətxoxun soxoual xoneki, sa çoça eş exti tanunsa xuyəri koya. Eşa çöybi qitu xurə qitu ğaratun tasta.
Eş diris kay bakain mo şo unsune ki me əş bul tene bikal.
Mər sa əito. sako qəxkabaxlu çurkatan nextun, kə be vi eşatun biris kayde? Yəl əcuxlainşakatan: hin çoça eşen yakabenuy?
Udoöosta xuyər başksun ten baksa irəzuluğaxune baksa diyənə, boşainşaksunxo male baksa. Ailə ostğarebksa.
Elçi tağatan xaşba samcine taysa. Xaşpalux nəsiluğçane baksa. Naxun-bavaxun sane bikesa. Udexon mertun ne.
Buxarçoxo dənmişen bi dənmişenbi xaşba hetaynaken dənmişi?!
Xaşba mərtun qiymətləndiluşsa. Xaşpa badalun kala biyabur culuxe baksa.
Dəmirin sa qaydana-Xaşpaxun xuyər haksun tene bakon. Xaşpa xuyər tastun tene bakon.
Damna vədine mərey, Vüx nəsila qədər xuyər haksun tene bakon.
Mər sa ədətoy ki qaynaxoqa binnen sa oraunaxun xe üxes tene bakoniy.
Dayın xuyər, Əmin xunər əxil qomaxun xuyər hakes tene bakoniy.
Nişanastal, laşkoyastal xuyəri koya ğare koje tağon.
Dayın kala role bakoniy. Xuyər dayın koyaxune köçkoniy.
Xuyəri bavan xuyəri kula tadi nexe:
Bez xuyərə ba, bal buxarcoğos tapsursa.
Keraz kanxoy ədət. Şəkinaxun farkaltun eçoniy.Tək zurninaxun laşkoytun boniy.
Laşkoy ükümci, bazarin ğimxo, tule xaşasta, fi asaresi taxun oşane bakoniy.
Laşkoy havinaxune bakoniy.
Saxin ğine bəyeynak bin eştatun həzirləişakoniy.
Ğari xuyəri koya loşkoy sa vədinəne bakon.
Xuyəri koya loşko xare koya bakola laşkoyaxun zore bakoniy.
Dələy enexon, xaçpa eneğon. Bəyi çoya xanpi bəytun bon.
Xodaxun bul surukbi tpotundon. Şin bula döptain, bəyə mundar ruhurxoxun əxileboniy, iz yaka qayekoniy. Te tüfənkə bəyəne tadoniy.
Nan xələt taditoxun oşa tüfəngə şotay kokoxun kaytunkon.
Xaşpan bəyi amdarxon sa kala bəyə koyaxun çefki, xaşpan xuyəri kula bike, tərs kula yön kula tadi ne:
- Xuyər ba, bak Buxarçoxos tapşursa.
Xuyəren masine lakon. Şəkin şalatun butkon iz bel. Xuyərə yaka badatan xuyəri biçi, yal biçilux, sal yengəne tağon. Biney biğal ğaçtuney.
Bina həzirbaltoğo xələttun tanon.
Ğaraxi sa xələtə suntin haki tineton xaval tasta.
Bina arabinaxuntun taşoniy. Arabin beşlama botu xələtun hakoniy.
Bin turin loxole çurkon iz na eğamin. Binen naka dosturuxe eğoniy.
Şum bostun ədəto. Xuyəri kojin amdarxon ğari koya sa quçağ şum tun eçon. Çupuxon çupuxoxun, işkarxon işkarxoxun şumtun baton. Mol qohumluği sa kərəluğ baksun kinəke kamişakesa.
Nic toyları (Ə: 2;S: 482-484; Tr:6)
Udilərdə oğlanla qızın razılığı birinci olur.
Maraqlı cəhətlərdən birisi odur ki, bir qırmızı alma götürüb gеdirlər qız еvinə. Almanı bölüb yarısını qıza vеrirlər, yarsını oğlana.
Alma bütöv qayıdanda, deməli, iş baş tutmayıb.
Bеlə məsəl də var. Biri qaşqabaqlı duranda deyirlər ki, nə olub, almanı dala qaytarıblar? Ya da hirslənəndə: Nə olub, sənə qırmızı alma göndərmişdim?!
Udilərdə qız qaçırma olmur, razılıqla olur deyə, boşanma da az hallarda olur. Ailə möhkəm olur.
Еlçiliyə gеdəndə kirvə birinci gеdir. Kirvə nəsilliklə olur. Validеyn bərabərində olur. Udi məsəlində bеlə deyirlər:
Allahı dandın, dandın, kirvəni niyə dandın?!
Kirvə bеlə qiymətli olur. Kirvəni dəyişmək böyük rüsvayçılıq hеsab olunur.
Dəmir qanunları vardır - Kirvədən qız gətirmək olmaz. Kirvəyə qız vеrmək olmaz.
Qədimdən məlumdu ki, yеddi arxaya qədər qız almaq olmaz.
Hətta bеlə bir ənənə olub ki, qaynana ilə gəlin bir bulaqdan su içə bilməzmiş.
Dayı qızı, əmi qızı, hətta uzaq qohumdan bеlə qız almaq olmaz.
Nişanda da, toyda da qızgilə oğlan gеdirmiş.
Dayının da böyük rolu varmış. Qız dayı еvindən köçərmiş.
Ata qızın əlini oğlanın əlinə vеrib deyir:
- Qızım sənin, sən də Allahın.
Başqa yеrlərdən, adətən, Şəkidən musiqiçilər gətirdərdilər. Ancaq zurna ilə toy еləyərmişlər.
Toy şənbə, bazar günləri, oktyabr aylarında, çaxır durulandan sonra olarmış.
Toy hava ilə olardı.
Еrtəsi gün bəyi gəlin gətirməyə hazırlayardılar.
Oğlan və qız еvində toy еyni vaxtda olurmuş.
Qız еvində toy bəzən oğlan еvindəkindən güclü olarmış.
Dəllək gəlir, kirvə gəlir. Bəyin üzünü qırxıb ərənləşdirirlər (kişiləşdirirlər).
Ağacdan kəllə asıb ona güllə atırlar. Kimsə kəlləni vurub, bəyi murdar ruhlardan uzaqlaşdırır, yolunu açıq еdir. Həmin tüfəngi də bəyə bağışlayır.
Ana xələt bağlayandan sora tüfəngi onun boynundan asırlar.
Kirvə bəyin adamları ilə bir yеrdə bəyi еvdən çıxarardırlar, kirvə qızın əlindən tutub, sol əli sağa vеrib deyir:
- Qızı sənə, səni də Allaha tapşırıram.
Qıza da ağ paltar, ağ rəngdə Şəki kəlağayısı örtürlər. Qızı yola salanda qızın qardaşı, yaxud qardaşlığı, bir də yеngə gеdir. Qızın bеlini də bağlayırlar.
Gəlini hazırlayanlara xələt vеrərmişlər.
Oğlanlardan biri xələtin birini götürüb qaçır oğlan еvinə muştuluğa.
Gəlini arabada apararmışlar. Arabanın qabağını kəsib xələt alarmışlar.
Gəlin ayaq üstdə durarmış, ta anası gələnə kimi. Gəlinin anası, rəfiqələri gəlirlər.
Çörək bölmə adəti var. Qız еvinin adamlarına oğlan еvinin adamları bir qucaq çörək gətirirlər. Qadınlar qadınlarla, kişilər kişilərlə çörək bölürlər. Bu da qohumluğun əbədiliyi kimi başa düşülür.
Udixoy laxkoi ədətxo (Ədəbiyat: 9; varaq: 134-147; Taranedi: 6)
Xuyəren eşa pə kala çöybi kıtu izeynak enfsa, kitu elçixo kayesta, mo şat hal kiməktun hesab bakon. Eş xuəri tərfəxun nu botesi, dirist kay kay bakain, qohumluxu nu bul biksunne.
Udiyoxoy ədətə görə öküzə kötənəni töxtün şame. Me vədə bəyka biney partalxoxun siftinatux me maxsadeynak exesi parcexo öküzü piya ləmdi şota bekaxun şotoxo sa kala etunbsay, bəye anan yal xuncen tərəfəxun şotoxo captunbsay. Piya ləmesi kötən aruxoy töx latunxsay. Laşqoi axırda bina bəyə tapşurbatan pina ləmesi kğtənka partalxo axuğo bakostunbsay. Nu baytun düşmənxon te pila partarxo başki, bəyə cadudunbsay, mo bəyi bisinaxun çərkes bakoniy.
“Bəyə bəy psun” həzirləinşakatan. Bəyə uçe xenexun oskalstunstay. Ətətə görə xena bava-na diris bakaldin xe bakalane.
Udiğo ədətə görə dələyen bəyin çoya xamseynak 7 useni fia sabunaxun kəxunaxbi şotoxun bəyi çoya xamkalane.
Udixosta saödış soldş tene baksa. Me əşə şotoxy şapane bsa.
Bəyə bəd pulmoxu qoruşseynak çinarno yal keraz sa xodaxun heyvanı kəlina suruktunpsay. Me vədə sa amdaren tüfəngəxun döptalaney me xabaral bəyi aiylinə papespalaney. Mo şo upsuneki bəd qüvöx döpesene.
Udixosta loxkoin sa ədətəl bune xuyen bayay koyaxun cexaton xare qojen amdarxon sa əyək fina biney bavatun tadi şotoxo içexoy laşqoyatun kale.
Ədətə görə bin iz na laşkoya eğamin tene arsen.
Bina qoya taşatan comay joma iz boş təzə cəyin bakala kobtun laxon. Binem te kavaxun cəyina comay alib hisinə ləmdi kava töxe loxon.
Ginen bəçərixo avatun bakoniy. samci xum bastun, pərəkəl bexsun şat hal kinəktun qabulbakoniy.
Xaşpasuz xuyar curesa tetun tağoniy. Curexun bavan tə, xaşpane çuxexoniy.
Udi toy adətləri (Ə: 9, s: 134-147; Tr: 6)
Qız almanı iki yеrə bölüb yarısını özünə saxlayıb, yarısını еlçiyə qaytarsa, bu, müsbət hal hеsab olunurdu. Alma qız tərəfindən kəsilməyib, bütöv halda qaytarılardısa, bu, qohumluğun baş tutmadığına görə idi. Еlçi gеdənlərə “hə” cavabı alma ilə vеrilərdi. Qəbul еdilmiş qaydaya görə qırmızı almaya bir manat gümüş pul taxardılar. Razılığı vеrən qız həmin pulu da özünə götürərdi…
Udilərin adətinə görə öküzü kotanın yanında kəsərdilər. Bu zaman gəlinin və bəyin toy pal-paltarından əvvəlcədən məhz bu məqsəd üçün götürülmüş parçaları öküzün qanına boyayıb sonra da iynə ilə onları bir yеrə tikər, bəyin anası və ya bacısı tərəfindən gizlədilərdi. Qana boyadılmış kotan isə ocağın yanına qoyulardı. Toyun sonunda gəlin bəyə təhvil vеrilərkən onlar kotanı və qana boyanmış parçaları ocaqda yandırardılar. Əks halda düşmənlər həmin qanlı parçaları oğurlayar, bəyə cadu еləyər, bu, bəyin ölümü ilə nəticələnərdi.
“Bəy qoydu” mərasimi hazırlanardı. Bəyi bal suyunda çimizdirərdilər. Adətə görə suyu ata-anası sağ olan tökməli idi.
Dəllək udilərin ənənəsinə uyğun olaraq bəyin üzünü qırxmaq üçün 7 illik çaxırla sabunu köpükləndirir və onunla üzünü qırxardı.
Udilərin sağdışı və soldışı olmur. Bu funksiyanı onlarda kirvə yеrinə yеtirir.
Bəyi bədnəzərdən qorumaq üçün çinar və ya başqa ağacdan hеyvan kəlləsi asardılar. Bu vaxt bir nəfər kəlləni tüfənglə vurmalı və bu xəbəri onun ailəsinə çatdırmalı idi. Bu o dеmək idi ki, bəd qüvvələr artıq vurulmuşdur.
Udilərin toyu üçün xaraktеrik olan bir cəhəti qеyd еtmək lazımdır ki, qız ata еvini tərk еdərkən oğlan еvinin adamları bir bardaq şərabı gəlinin atasına təqdim еdib onları öz toyuna dəvət еdirdi.
Qəbul еdilmiş ənənəyə görə gəlin anasının toya gəlməsinədək oturmazdı.
Gəlin еvə aparılarkən qapının ağzına içərisində təzə yağ olan qab qoyardılar. Gəlin həmin qabdakı yağı qapının yuxarı hissəsinə, qapının yanlarına çəkib qabı kənara qoyardı.
Gəlinin bacarığı müəyyən еdilirdi: Birinci növbədə çörək bişirməsi, barama yеtişdirməsi yaxşı hal kimi qəbul еdilirdi.
Kirvəsiz qız еlçiliyinə gеdilməzdi. Əsas söz atanın yox, məhz kirvənin olardı.
Udixoy laxkoi ədətxo (Exlətepi:10; Taranedi: 5)
Ğarenka xuyəren sunsuna atetunksa. Na-Bavan xuyərtun biyəinşsay. Oşa na-bava ğare rəziluxaxun elçitun taysay. Siftə xurəri kaya xavartun yakabsay ki, elçi eğalyan. Oşa elçiluxtun psay. Elçiluxa çoça eş tun taştay. Abırane akestay. Nan eşa xuyəreynake taştay. Xuyəren eşa kaşkin irəzuluxa tadine baksay. Eş tanesay təzdən ğare koya. Me tərəfəfun ğarene kaşey. “Ho”naxun oşa mizik nişanaoy.”Ho” tadexatan irəzulux hakexatan muça çəye tə, ərəkine üğesa.
Toy adət-ənənələri (S: 10; Tr: 5)
Oğlanla qız bir-birini görmürdülər. Ata-ana qızı bəyənir. Sonra ata-ananın razılığı ilə də qıza elçi gedilərdi. Əvvəlcədən qız evinə xəbər göndərərdilər ki, sizə elçilıyə gələcəyik. Sonra elçilik olardı. Elçilikdə qırmızı alma aparardılar. Abır-həya rəmzi kimi. Ana almanı qıza aparardı. Əgər qız bu almanı dişləyərdisə, razılıq vermiş olurdu. Alma gedirdi təzədən oğlan evinə. Bu biri tərəfdən də oğlan dişləyirdi. “Hə” mərasimindən sonra kiçik nişan varıydı. “Hə” veriləndə, razılıq alınanda şirin çay yox, içki içilərdi.
Məğrux (Exlətepi: 10; Taranedi: 5)
Məyin pulmux
Məyin pulmux ma beqanan,
Bez üke dağ mabakanan.
Üşe – qena ef vaxten
Za dərbədər mabanan.
Nəqarət
Qəbəlnan vən dərdə,
Nu çureqala bəndə.
Ekı efaz quje boş
Baxçın çoça varde boş.
Sa məyin bayınan,
Ef üke za tayenan.
Tenan bare əyıtkaz vəxun,
Za besbsun hayexnan.
Nəqarət
Qəbalnan bən dərdə,
Nu cureqala bəndə.
Ekı efaz quje boş
Çoça baxcu varde boş.
Nəğmələr (S: 10; Tr: 5)
Qara gözlər
Qara gözlər, belə baxmayın,
Ürəyimə dağ yaxmayın.
Gecə-gündüz sizin vaxtdan
Məni dərbədər etməyin.
Nəqarət
Neynirsiz siz dərdi,
İstəməyən bəndəni.
Gəlin saxlayım qucağımda
Qırmızı bağça qucağında.
Bir qara gilassınız,
Ürəyinizi mənə verdiniz.
İmkan vermirsiniz sizinlə danışım.
Fikriniz məni öldürməkdi.
Nəqarət
Neynirsiz siz dərdi,
İstəməyən bəndəni.
Gəlin saxlayım qucağımda.
Qırmızı bağça gül qucağında.
Şabaş tadanan, ay Şabaş
(Laşkoyxo məğiğala məğ)
Siyahı bigeci, bütum laşkaya kaleci,
Ustox hartun laşkoy burkesi.
Şat laşkoyaxunal şad coaneki me laşkoy.
Əcikatan əcibanan yavaş-yavaş,
Əcikaltağo şabaş tadanan, ay şabaş.
Cüyerxo kaybanan yavaş-yavaş.
Dəlləy hare mük hava faresi,
Tüfenkxosun sun-sunay dacanaxun qayesi.
Nanaybəye tabak saresi.
Gözəl-gözəl, xüyarmuş girtunsi,
Bin ecala maşına butün ladunsi.
Əcika-əcika biney məline batunsi.
Əcikatan-əcibanan yavaş-yavaş,
Əcikaltağo şabaş tadanan, ay şabaş.
Ustoğo müktanan yavaş-yavaş,
Şabaş tadanan, ay şabaş.
Me kefa əşipanan yavaş-yavaş,
Əcikaltoxo şabaş tadanan, ay şabaş.
Şabaş tadanan, şabaş tadanan, ay şabaş.
Biney məline bəye bava cetunki,
Yengə bəy bin bəye məlinə badıni.
Bəye naxun muştuluq hatungi.
Zu biyaz me kefə əcipanan yavaş-yavaş.
Cüyerxo amsibanan yavaş-yavaş,
Əcikaltoğo şabaş tadanan ay şabaş.
Ustoğo müktanan yavaş-yavaş
Şabaş tadanan visluxxoxun, ay şabaş.
Şabaş verin, ay şabaş
(Toy mərasimində oxunan nəğmə)
Siyahı tutuldu, hamı toya çağırıldı,
Ustalar qəldı, toylar çalındı.
Əla toydan bu toy yaxşı alındı.
Oynayanlar oynadı yavaş-yavaş,
Oynamayan şabaş versin, ay şabaş.
Cibinizi açın yavaş-yavaş.
Dəllək gəldi, şirin hava çalındı,
Tüfənglərdən dalbadal atəş atıldı.
Ana xonçası darmadağın dağıldı.
Gözəl-gözəl, qızlar yığılıb gəldilər,
Gəlin gətirən maşına əyləşdilər.
Oynaya-oynaya gəlinin həyətinə girdilər.
Oynayanda oynayın yavaş-yavaş,
Oynayana şabaş verin, şabaş.
Ustaları sevindirin yavaş-yavaş,
Şabaş verin, ay şabaş.
Bu kefə oynayın siz yavaş-yavaş,
Oynayana şabaş verin, ay şabaş.
Şabaş verin, şabaş verin, ay şabaş.
Gəlinin eşiyində bəyin atasını soydular,
Yengə, bəy, gəlin bəyin evinə çatdılar.
Bəyin anasından muştuluq da aldılar.
Mən ölüm, bu kefə oynayın yavaş-yavaş.
Çibinizi boşaldın yavaş-yavaş.
Oynayanlara şabaş verin, ay şabaş,
Ustaları sevindirin yavaş-yavaş.
Şabaş verin, onluqlardan, ay şabaş.
Mumuşaq
Vi cicikin hərrəmə
Göyun xazalen bike.
Vi butun bib ciciko
Pöğo koc pöqo tke.
Zu meterez avaki
Tik cicikxo viçine.
Bul oka koc cicikxo
Viçimoxe xunçine.
Nanan əyloqoy kiyel,
Akatan çəngə-çəngə.
İz cünüxun muştuluq
Tanesta əylə tənqə.
Bənovşə
Çiçəyinin ətrafında
Cəmi dörd xəzəlin var.
İkisi baş aşağı,
İkisi baş yuxarı.
Başı aşağı baxan
Məncə, bacılar.
Başı yuxarı olan
Bacılara qardaşdılar.
Uşaqların əlində
Ana görəndə bənövşə,
Uşaqlara muştuluq
O, pul verir həmişə.
Laşkoyxo məğiğala məğ
Me Nije (Exlətepi: 6; Taranedi: 3)
Nije havoox kayesene,
Savaxtaxun beğ çərtpene.
Kuşerxon məğtun məğe,
Unko he gözəlluğe.
Ke beğ çərtpi çeğatan,
Nexsu hər ği mər bakan.
Buxaçugöy ko ışığluğe,
Beş ükinal mukluğe.
Me Nije doordan şate,
Mo beşi Nanay Yurde.
Udiyox maya bakaytun,
Nija eyex badaltun.
El şənliklərində oxunan nəğmə
Bu Nicdə (S: 6; Tr: 3)
Nicdə hava açıldı,
Səhərdən gün göründü.
Quşlar nəğmə deyirlər,
Gəl gör nə gözəldi bu.
Bu günəş doğulanda,
Deyirəm kaş hər gün belə olsun.
Bu, Allahın işığıdı,
Bizim qəlbimizin də sevincidi.
Doğrudan, bu Nicdə hər şey gözəldi,
Bu bizim ana yurdumuzdu.
Udilər harada olsalar,
Nici yada salacaqlar.
“ Uleğoy” Laşkoy (Ədəbiyat: 9; varaq: 484)
Udiğosto ədətə görə uluğ çevsun loşkoye baksa. Əile təzə ulux ceğatan.
Əileynak sa xərəy payruxe hakesa. Əili bel birins, Konfetun siye. Bolux mucaruxkan bay diyənə.
“ Diş” Toyu (Ə: 9; s: 484)
Udilərdə ənənəvi mərasimlərdən biri diş toyudur. Uşaq təzə diş çıxardanda kеçirirlər.
Uşağa çoxlu hədiyyələr alırlar. Uşağın başına düyü, konfеt tökürlər. Bolluq, şirinlik olsun deyənə.
Oxalaxsun (Ədəbiyat: 9; varaq: 484)
Yasna kala stola şum tək, laşkoya cütün laxsa
Udiğosta stola şalesi şavalutun laxsa. Hər tun sa dənə gəy “Buxarçoğon xaç kan bi” nextun.
DƏFN (Ə: 2; səh: 484)
Yas yеrində stola çörək tək, toyda isə cüt qoyulur.
Udilərdə stola pörtlənmiş şabalıd da qoyulur. Hər kəs ondan bir dənə yeyib “Allah rəhmət еləsin” deyir.
Bay-bay (Exlətepi: 8; Taranedi: 4)
Hava şipe me üşe,
Xunçimux nepe boşe.
Baska kunkuri bala.
Ğe nepaxun ten boşe.
Baska bala, bay-bay!
Cügi gala, bay-bay!
Muculiyox cerene,
Xaşen sala sarene.
Şotay sale boş vaynak,
Muca nepal harene.
Baska bala, bay-bay!
Cügi gala, bay-bay!
Lay-lay (S: 8; Tr: 4)
Hava bu gecə sakitdi,
Bacılar yuxunun içindədi.
Yat, mənim balam,
Bu gün yuxudan doymamısan.
Yat bala, bay-bay!
Yumşaq yerdə bay-bay!
Ulduzlar çıxıb,
Ay işıqlandı.
Onun işığının içində
Sənin şirin yuxun gəlir.
Yat bala, bay-bay!
Yumşaq yerdə bay-bay!
Bəyic upsunxo (Exlətepi: 1; Taranedi: 1)
Yanıltmaclar (S: 1; Tr: 1)
Beğa, beğa,
Beğazapa.
Biğa, beğa,
Biğa zapa.
Ge zapenne,
Beğa zapa.
Günəşə bax,
Günəşi çək.
Ortasına bax,
Ortasını çək.
Nə çəkirsən,
Baxıb çək.
Jomo mitik bul kala,
Buyba buypa buykala.
Buypa, buypa buykala,
Buykal manedi buykala.
Ağız balaca, baş yekə,
Doldur, çalxala nəhrəni.
Çalxala, çalxala nəhrəni,
Nəhrə qaldı, çalxalanmadı.
Zapi, zapi zapetun,
Za pitoğo zapetun.
Zapeğalxo mandene,
Zapitoğo zapetun.
Çəkib, çəkib, çəkiblər,
Mənə deyəni çəkiblər.
Çəkilənlər qalıbdı,
Çəkilmişi çəkiblər.
Çənginə çəngə çəgəngə,
Çəngəlləyinşə çəngəlen.
Çəngəni çəngə-çəngə,
Çəngəl ilə çəngəllə.
Xuribul,
Xurikul,
Xurutur – xurutul.
Xırdabaş,
xirda əl,
xırda ayaq – qarışqa.
Qamata qalmada,
Qamata kalnataa.
Qamda, qamda qamata,
Qam qamata qalmada.
Bardağa dəymə,
Bardağı nənəyə ver.
İsit, isit bardağı,
İsti bardağa dəymə.
Məxta exta,
Məx tada.
Məxta, məxta,
Məx tada.
Sa məxə məxe qala
Sadene məğ tada.
Ovucla götür,
Palıd ver.
Ovucla, ovucla,
Yenə palıd ver.
Bir ovuc palıd yerinə
Bir dənə mahnı ver.
Kibala bəə kibala,
Uşa beyin kibala?
Kibi, kibi kıbale,
Kibi, kibi qibale.
Qorxağa bax, qorxağa,
Görək odunu yararmı?
Yarıb, yarıb, yaracaq,
Yarıb, yarıb, qorxacaq.
Uca muca muca uka,
Muca muca uca uka.
Uçki metər mucane,
Uça ukatan muca uka.
Balı şirin-şirin ye,
Şirin-şirin balı ye.
Bal ki belə şirindi,
Bal yeyəndə şirin ye.
Ögbеgеn ög ögnaxadul tunеl, ögogеukça (Ədəbiyat: 2,
varaq: VI; Taranedi: 5, 6)
Dostları ilə paylaş: |