AzTarix Metodik+ Layout 1

27
mad di-mə nəvi  mə dəniy yə ti,  keçmiş  idarə  forma -
larını, ailə mü na sibətlərini və s. öyrən mə yə im -
kan verir. Bu nunla belə yazılı mənbə lərin xüsusi
elmi əhə miyyətə malik olmasını, onların Azər -
bay candakı  siyasi  hadisələri,  dövlət  quru luş  la rını,
təsərrüfatı, sənətkarlığı, peşələri, tarixi şəx siy -
yətləri, hərb tarixini, xalq hərəkatlarını, dini tə -
 səv  vürləri öyrən məyə imkan verməsini izah edir. 
1.2.2. İllüstrasiya
və yaxud muzey
eksponatları əsa -
sında sadə təqdi -
matlar aparır.
Azərbaycanın qədim tarixini, əhalinin milli və
so sial tərkibini, yaşayış tərzini, idarəçilik for ma -
larını, tə sər rü fat fəaliyyətini, mədəni inkişafını,
adət və ənənə lə  rini, dövlət quruluşlarını və s.
öyrənmək üçün   il lüs   trasiya və muzey eksponat -
ları əsasında tədqi qat lar aparır və onları təqdim
edir. 
Muzey
ma te rialları,
illüs tra si -
 yalar, 
eksponatlar.
1.3.1. İnsanların
birgəyaşayışının
müxtəlif
formalarını
fərqləndirir.
Birgəyaşayış forması olan ulu icmanın kortəbii
şə kil də, təbiət hadisələri qarşısında aciz qalma-
maq  məc bu  riy yə tindən  yaranmasını,  tez  dağıl -
ma sını və  ye ni  dən bərpa edil məsini, onu qəbilə
icmasının, daha sonra tayfa it tifaqlarının, dövlət
qu 
rumlarının, dövlətlərin yaran 
masının əvəz
etməsini əsaslandırır və onları fərqləndirir.
Ulu icma,
qəbilə icması,
tayfa, tayfa
ittifaqları,
dövlət
qurumu,
dövlət.
2. Tarixi məkan
2.1.1. Qədim
insanların həyat
tərzini və
məşğuliyyətini
Azərbaycan
ərazisinin təbii-
coğrafi şəraiti ilə
əlaqələndirir. 
Azərbaycan ərazisində əlverişli təbii-coğrafi şə -
rai  tin – çayların, göllərin, məhsuldar torpaq la rın,
həm çinin zən gin faydalı filiz yataqlarının (dəmir,
mis, qurğu şun, qızıl, gümüş, mərmər, duz və s.)
olmasının, qərbdən şərqə, cə 
nub 
dan şimala
gedən,  Avropa  və  Asiyanı  əla qələn di rən  ticarət
yolları üzərində yerləşməsinin və bu yollarla
daim ticarət aparılmasının burada insanların
həyat tərzinə və məşğuliy 
yətinə öz müsbət
təsirini gös tərdiyini müəy yənləşdirir.
Təbii-coğrafi
şərait, fay dalı
qazıntılar, 
ticarət
yolları, yerli
əhalinin
əməksevər
olması. 
 Çap üçün deyil

---

28
2.1.2. Xəritələrdə
Azərbaycan əra -
zi sin də  ilk  insan
məskənlərini,
dövlət qurum la-
rını və qədim
dövlətləri müəy-
yənləşdirir. 
Azərbaycanda ilk insan dəstələrinin 1,5 milyon
il bundan əvvəl meydana gəlməsini, qədim in -
san  ların ya şadığı düşərgələrin Qarabağ, Qazax,
Naxçıvan,  Kəl  bə cər,  Lerik,  Yardımlı  bölgələ -
rin  də aşkar edil məsini, e.ə. III minillik dən Aratta,
Lullubi, Kuti  dövlət qurumlarının, daha sonra
Manna, İskit (Skif), Atro patena, Albaniya döv -
lət lərinin mövcud olmasını müəy yən ləşdirir.
İlk insan
məskənləri,
dövlət
qurumları,
ilk dövlətlər.
3. Dövlət
3.1.1.  Azər bay -
canda dövlət qu -
rumları və qə dim
dövlətlərin ya -
ran ması,  idarə
olun ma sı,  sosial-
iq tisadi  mü na si -
bətləri təsvir edir.
Qədim dövrdə Azərbaycanda Aratta, Lullubi,
Kuti dövlət qurumları, Manna, İskit (Skif),  At-
ropatena, Albaniya dövlətlərinin yaranmasını,
inkişaf etməsini, hər birinin özünəməxsus
dövlət quruluşu, idarəçilik for 
ma 
larının
olmasını və sosial-istisadi tədbirlər hə 
yata
keçirməsini, zaman keçdikcə bu dövlətlərin tə -
nəz zülə uğra ması  səbəblərini təsvir edir.
Dövlət  qu rum -
 la rı,  qədim
döv   lətlər,  ida   -
 rəçilik  for  ma la rı,
so sial-iq  ti sadi
təd     birlər,  döv -
lət  lə rin  tə  nəz -
 zü lü  sə bəb ləri.
3.1.2. Qədim
dövlətlərin daxili
və xarici
siyasətini izah
edir.
E.ə. IX–VIII əsrlərin hüdudlarında, xüsusilə İran -
zu  nun dövründə Mannanın müstəqil xarici və
daxili si ya sət yeritməsini, güclü bir dövlətə çevril   -
mə sini, la kin onun ölümündən sonra ölkədə daxili
çəkiş mə  lərin  artmasının  onun  siyasi  müs təqil  li yi ni
itir mə sinə  səbəb  olmasını,  Make doniyalı  İs kən  də rin
ölü mündən sonra e.ə. IV əsrin 20-ci illə rin də
Azər  baycanın  cənu bunda  Atro patena,  şi malında
Al ba ni ya  dövlətinin  yaran ma sını,  onların  öz  müs -
tə  qillik lərini qoru yub saxlamaq üçün xarici işğal -
çı  lara qarşı mübarizə apar masını, bəzən daha güc  lü
döv lət lərin  təsirinə  məruz  qal ma larını,  hər  iki si nin
əv vəl Sasani tərkibinə qatıl ma sı səbəblərini izah  edir.
Manna döv ləti,
Atro pa tena
dövləti,
Albaniya
dövləti, da xili
müstəqillik,
siyasi
müstəqillik.
3.1.3. Qədim
Azərbaycan
döv lət ləri    haq -
qında mən bələr
əsasında mə -
lumatlar  top la yır,
təqdim edir.
İnternetdən, ensiklopediyalardan, qaynaqlardan,
həm çinin Azərbaycan tarixi ilə bağlı ədə biy yat -
dan qədim Azərbaycan dövlətləri haqqında top -
lan mış mate rial ları təhlil edərək təqdim edir.
İnternet
materialları,
ensiklopediya,
tarixi ədə biyyat.
 Çap üçün deyil

---

29
4. Şəxsiyyət
4.1.1. Dövlətin
yaranmasında,
inkişafında
ta rixi  şəxsiy yət -
lərin ro lunu
dəyərləndirir.
Dövlətin yaranmasında, inkişafında, ölkənin müs -
 təqilliyinin qorunmasında, sərhədlərinin to xu nul -
maz lığının təmin edilməsində tarixi şəxsiy yətlərin
(İranzu, Aza, Ullusunu, Ahşeri, Tomiris, Atropat,
Oroys, Kozis və b.) rolunu, onların öz dövrlərində
cəmiyyətdə baş verən hadisələrdən baş aça bilmə -
lərini, ölkənin iqtisadi və siyasi cəhətdən  inkişafını
təmin etməyə cəhd göstər mə lərini dəyərləndirir.
Şəxsiyyət
anlayışı,
şəxsiyyət
və cəmiy -
yət, şəxsiy -
yətin rolu.
4.1.2. Tarixi
şəx siyyətlər
haqqında kiçik
hekayə qurur.
İnternetdən, ensiklopediyalardan, tarixi və bədii
əsərlər dən məlumatlar toplayaraq təhlil edir və
şəxsiyyətləri xarakterizə edən kiçik hekayələr
qurur.
İranzu,
Tomiris,
Atropat.
5. Mədəniyyət
5.1.1.
Sivilizasiyaya -
qədərki 
və sivilizasiya
döv rü nün
mədəniyyətini
izah edir.
Azərbaycan türklərinin  sivilizasiyayaqədərki dövr
mədəni inkişafını Quruçay, Qarabağ, Naxçıvan,
Kəl bəcər, Lerik, Qazax, Gəncə, Kür–Araz, Xocalı,
Gə 
də 
bəy maddi-mədəni nümunələri, Qobustan
rəsm  ləri əsasında öyrənir və təhlil edir,  sivilizasiya
dövründə bu prosesin davamını Manna, Atro pa te na,
Albaniya dövlətlərinin timsalında əsaslandırır, hə -
min ərazilərdə memarlıq və incəsənətin, sənətkar -
lığın inkişaf etmə sini, yazının yaranmasını izah edir. 
Sivilizasiya,
sivilizasi ya -
ya qədər,  Qu -
ru çay,
Kür–Araz,
Xocalı–Gədə -
bəy, 
Talış–Muğan
mədəniyyəti. 
5.1.2. Azərbay -
 canın  mədə niy -
yətinin müxtəlif
xalqların  mə də -
niyyəti ilə qar şı -
lıqlı əlaqə lərini
izah edir. 
Azərbaycan mədəniyyətinin  Yunanıstan, Roma,
Çin, Hin distan, Babilistan və s. ölkələrin mədə niy -
yətləri ilə qarşılıqlı əlaqədə yaranıb inkişaf etməsini
izah edir.
Yunanıstan,
Roma, Çin,
Hin distan
və s. ilə qar şı -
lıqlı əlaqə.
5.1.3. Mədəni
əlaqələrə dair
cədvəl hazırlayır.
İnternetdən, ensiklopediyalardan, dərsliklərdən isti -
fadə etməklə Azərbaycan dövlətlərinin (Manna,
Atro patena, Albaniya) öz aralarında və qonşu döv -
lətlərlə mədəni əlaqələrinə dair cədvəllər hazırlayır.
Roma, Assur,
Me  so po ta mi -
ya,  Sa sa ni lər -
lə  mə   dəni
əla   qə lə rə    dair
sin xron  cəd -
vəllər.
 Çap üçün deyil

---