Азярбайъан елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 I F Ə S Ġ L AZƏRBAYCAN VƏ ĠRAN DĠL ƏLAQƏLƏRĠNĠN TARĠXĠ KÖKLƏRĠ Azərbaycan ərazisində tarix boyu müxtəlif xalqlar yaşamış və yaşayırlar. Azərbaycanın etnik rəngarəngliyi haqqında qədim yunan, erməni, gürcü, ərəb və fars mənbələri məlumat verir. 1 Azərbaycan özünün çox zəngin etnik, mədəni, siyasi tarixi ilə birlikdə bu ərazidə fəaliyyət göstərən dillərin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi baxımından maraqlı tədqiqat obyekti kimi də diqqəti çəkir. Çox qədim zamanlardan özünün çoxdilliliyi ilə tədqiqatçıların diqqətini cəlb edən Azərbaycan ərazisində müxtəlif dil ailələrinə mənsub olan yazılı və yazısız dillər təmsil olunmuşdur. Bu dillər dildaxili və dilxarici faktorların təsiri ilə inkişaf edir, bir-birini zənginləşdirirlər. Çoxəsrlik türk-İran dil əlaqələrinin öyrənilməsi, onların fonetika, morfologiya, sintaksis və xüsusilə leksika sahəsində bir- birilərini qarşılıqlı zənginləşdirmələrinin tədqiq edilməsi həm türkologiya, həm də iranşünaslıq və eləcə də ümumi dilçilik və dil əlaqələri problemi üçün əvəzsiz əhəmiyyət kəsb edir. Türk-İran dil əlaqələrinin bütün geniş spektrinə toxunmadan və bunu qarşıya məqsəd qoymadan qeyd etmək olar ki, türk dillərinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin də daxil olduğu oğuz qrupu dillərinin tarixi leksikologiyasının bir sıra mühüm problemlərini İran dilləri ilə qarşılıqlı əlaqələri nəzərə almadan düzgün şəkildə başa düşmək və həll etmək olmaz. Bununla yanaşı, türk dillərinin, eləcə də İran dillərinin bir sıra dialekt və şivələrinin formalaşması tarixini türk-İran etnodil əlaqələrini nəzərə almadan tədqiq etmək düzgün olmazdı və mümkün deyil. 1 Bu barədə bax: Алиев К. Античные источники по истории Азербайджана. Баку, 1986; Гусейнов Р.А. Сирийские источники XII-XIII вв. об Азербайджане. Баку, 1960; Ибн Хордадбек. Книга путей и стран. Баку, 1986; Мамедов Т.М. Албания и Атропатена по армянским источникам (IV-VII вв.). Баку, 1977; Vəlixanlı N. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı, 1974 və s. 8 Türk-İran dil əlaqələri heç də dünənin, bugünün hadisəsi deyildir. Bu əlaqələrin çox dərin tarixi kökləri vardır. Həm türk, həm də İran dilləri üçün onların qarşılıqlı əlaqələrinin əhəmiyyəti haqqında tcrkoloqlar, iranşünaslar qeyd etmişlər. Türk dillərinin tarixi məsələlərinə dair çox dəyərli fikirləri olan akad. A.N.Kononov yazırdı: «Türkdilli xalqların mədəni əlaqələrinin tarixi üçün bir tərəfdən, ərəb və İran dillərindən türk dilərinə, digər tərəfdən, türk dillərindən ərəb və İran dillərinə alınmaların araşdırılması Çin və Soqdi dillərindən qədim leksik alınmaların öy- rənilməsi qədər böyük maraq və əhəmiyyət kəsb edir». 2 «İran dilləri, görünür, türk dilləri ilə ən erkən qarşılıqlı əlaqələri olan Hind-Avropa dillərindəndir». 3 İran dillərinin tarixi inkişafına dərindən bələd olan görkəmli iranşünas İ.M.Oranski türk-İran dil əlaqələrini çox qədim köklərə malik olduğuna işarə edərək yazırdı: «Min ildən yuxarı İran-türk dil əlaqələri nəticəsində Orta Asiya, İran, Zaqafqaziya və Kiçik Asiyanın türk dillərinə xeyli miqdarda İran (xüsusilə fars) sözləri keçmiş və əksinə, İran dilləri və dialektlərinə çoxlu türk (və monqol) alınma sözləri daxil olmuşdur». 4 Göründüyü kimi, yuxarıda sadalanan fikirlər geniş mənada türk- İran əlaqələri haqqındadır. Türk-İran dil əlaqələrinin tərkib hissələrindən biri kimi Azərbaycan dilinin İran dilləri – fars, tat, talış dilləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin tarixinə qısa şəkildə nəzər salmaq tədqiq olunan problemin hansı tarixi köklərə söykəndiyini açıb göstərmək, həmin problemin tədqiqat mövzusu kimi götürülməsinin heç də təsadüfi olmadığını sübut etmək, xüsusilə indiki şəraitdə respublikamızda milli münasibətlərin inkişafı baxı- mından maraqlı olardı. Azərbaycan və İran dillərinin qarşılıqlı əlaqələrinin kökləri çox qədimdir. Belə bir müddəa həm tarixi, həm də linqvistik faktlarla təsdiqlənir. 2 Кононов А.Н. Тюркское языкознание в СССР на современном этапе. Итоги и проблемы // Проблемы современной тюркологии (Материалы тюркской конференции), Алма-Ата, 1980, стр.19. 3 Мусаев К.М. Тюркско-иранские языковые контакты // СТ, 1986, № 6, стр.26. 4 Оранский И.М. Иранские языки в историческом освещении. М., 1979, стр.72. 9 Elmi mənbələrdə Azərbaycan və İran dillərinin əlaqələrini təsdiqləyən çoxsaylı tarixi faktlara rast gəlmək olar. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, irandilli tayfaların şimal-şərqdən cənub-qərb istiqamətindəki miqrasiyası prosesində Talış zonası müstəsna rol oynamışdır. İrandilli tayfaların müasir İran ərazisinə Qafqaz yolu ilə keçməsini iddia edən tarixçilər bu zonanı Qafqaz (xüsusilə Zaqafqaziya) ilə İran arasında maddi mədəniyyətin qapısı adlandırırlar. M.N.Poqrebova e.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəlində Şərqi Zaqafqaziya ilə İranın əlaqələrindən danışarkən qeyd edir: «Ön Asiyanın İran tipli xəncərləri Zaqafqaziyada Mil düzü və Naxçıvan ərazisindən tutmuş şimala – Şimali Osetiyaya qədər yayılmışdır. Onların biri istisna olmaqla hamısı Qafqazın şərq hissəsində tapılmışdır. Görünür, İran-Qafqaz əlaqələri bu halda Talış vasitəsilə baş vermişdir. Şərqi Zaqafqaziyada tapılan Ön Asiya tipli xəncərlərdən biri bilavasitə talış mənşəlidir». 5 Eramızdan əvvəl VIII-VII əsrlərdən başlayaraq Azərbaycana, xüsusilə Talış zonası da daxil olmaqla Xəzər sahili bölgələrə irandilli tayfaların gəlməsi intensiv hal təşkil edir. Azərbaycanın cənub-qərbindən İran istiqamətində hərəkət edən kimmerilər, skiflər, saklar Talış zonasından yan keçə bilməzdilər. Tədqiqatçıların təxmin etdiyinə görə, kimmeri və skiflərdən başqa, qərbi İran tayfaları – midiyalılar, farslar, saqartilər və b. da İrana Qafqaz (xüsusilə Azərbaycan) yolu ilə keçmişlər. 6 Midiyada rəsmi (ola bilsin ki, tayfalararası) dil, şərti olaraq «Midiya dili» adlandırılan dil olmuşdur. Həmin dildə yazılı abidələr, mətnlər bizə gəlib çatmamışdır. 7 Midizmlərə – xüsusilə antroponim və etnonimlərə və eləcə də ayrı-ayrı sözlərə assur, yunan mənbələrində və qədim fars qayaüstü yazılarında rast gəlinir. Buna baxmayaraq 5 Погребова М.Н. К вопросу о связях Восточного Закавказья и Ирана в кон- це II – начале I тыс. до н.э. // История Иранского государства и культуры. М., 1971, стр.191. 6 Грантовский Э.Р. Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970, стр.340. 7 İran dillərinin gözəl mütəxəssisi V.B.Henninqə görə, Msxetdə arami yazılı kitabələrin biri Midiya dilində, daha dəqiq desək, orta Midiya dilində yazılmış mətndən ibarətdir. –Bu barədə bax: Алиев И.Г. Очерк истории Атропатены. Баку, 1989, стр.29. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|