Азярбайъан елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
21 dövrləşdirmələr çərçivəsinə sığışmır. Bu əlaqələrin tarixi daha qədimdir. Ona görə də N.X.Məmmədov və İ.T.Məmmədovun təklif etdiyi «türk-İran dil əlaqələri təkcə ayrı-ayrı türk və İran dilləri səviyyəsində ancaq müasir dövr üçün deyil, oğuz-türk-İran, qıpçaq- türk-İran, daha sonra ümumtürk-ümumiran və ya ümumtürk-Hind- İran əlaqələri səviyyəsində xronoloji ardıcıllıqla öyrənilməlidir» fikri tamamilə orijinal və təbii görünür 68 . Türk-İran əlaqələri nəinki bu xalqların dillərində, siyasi-ictimai, iqtisadi həyatında, eyni zamanda onların xalq poeziyasında, folklorunda da əks olunmuşdur. Xalqların tarixi əlaqələri təkcə onların dilində deyil, maddi və mənəvi mədəniyyətlərində də iz qoyur. «Xalqların mənəvi mədəniyyətindəki əlaqələr onların dilində, folklorunda, musiqisində, mifologiyasında ümumi elementlər şəklində bugünümüzə gəlib çatır» 69 . Orta Asiya, İran və Azərbaycan xalqlarının eposlarının, folklorunun qarşılıqlı əlaqələrinə bir neçə sanballı əsər həsr etmiş X.Q.Koroğlu iranlıların və türklərin qədim və sonrakı epik abidələrində çoxlu paralellərin olduğunu qeyd edir. O, Mitraya (Günəşə) sitayiş edən Turan əhalisinin tərkibinə daxil olan hunlarla, Zərdüşt təlimini qəbul etmiş iranlılar arasındakı münasibətləri, hadisələri əks etdirən «Ayatkar Zareran» («Zarer haqqında kitab») adlı parfiya eposunda türk- hunların yerli irandilli əhali ilə qarşılıqlı əlaqələrinin tarixi haqqında çox qiymətli məlumat olduğunu konkret faktlarla göstərir 70 . Həmin eposun mətni bəzi dəyişikliklər edilməklə Firdövsinin «Şah- namə»sində əks edilmişdir. Müəllif həmin parfiya eposunda hunlarla bağlı bəzi detallara analoji olaraq Azərbaycan «Koroğlu» dastanında rast gəldiyini göstərir. Məsələn: «Ayatkar Zareran»da hunların başçısı Arcasp öz döyüşçülərini Zarerlə döyüşə çağırır, qələbə çalana qızı Zarstanı verəcəyini vəd edir. Müqayisə et: «Koroğlu» eposunda türk sultanı Koroğlunu öldürənə və ya əsir 68 Мамедов Н.Х., Мамедов И.Т. Об относительной хронологизации тюркско-иранских языковых контактов // СТ, 1987, № 3, стр.46. 69 Мусаев К.М. Алтайская гипотеза в свете контактов тюркских языков с языками мира // СТ, 1987, № 4, стр.54. 70 Короглы Х.Г. Древнетюркские элементы в парфянском эпосе «Аяткар Зареран» (К проблеме ирано-тюркских взаимоотношений) // СТ, 1981, № 1, стр.49-53. 22 tutana öz qızını verəcəyini vəd edir. Belə paralellərə «Kitabi Dədə Qorqud»da rast gəlinir: Bayandur xanın qızını Qazana verməsi və s. Yuxarıda qeyd edilənləri yekunlaşdıraraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycan-İran dil əlaqələri dərin ictimai, iqtisadi, siyasi köklərə əsaslanır. Hər bir tədqiqat işinə verilən mühüm tələblərdən biri də əvvəllər əldə olunmuş nəticələrin nəzərə alınması və onlardan səmərəli şəkildə istifadə edilməsidir. Bu baxımdan Azərbaycan və İran dillərinin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi məsələsinin müasir vəziyyətinə diqqət yetirilməsi müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Qabağcadan qeyd etmək lazımdır ki, qədim dövrdə Azərbaycan ərazisində baş verən dil əlaqələri prosesləri haqqında elm aləminə hələlik çox az şey məlumdur. Həmin dövrdəki dil əlaqələri məsələsi mürəkkəbdir və yalnız ümumi şəkildə izah oluna bilər. Həmin dövrdə fars və ərəb dillərinin təsiri haqqında daha çox məlumat vardır 71 . Bu sahəyə aid elmi-nəzəri ədəbiyyatı nəzərdən keçirdikdə məlum olur ki, Azərbaycan və İran dillərinin qarşılıqlı əlaqələri, əsasən iki istiqamətdə öyrənilmişdir. Onlardan birincisi Azərbaycan dili ilə fars dilinin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi, ikinci istiqamət Azərbaycan ərazisində yazısız İran dilləri (tat, talış, kürd, xələc) ilə Azərbaycan dili və dialektlərinin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsidir. Azərbaycan-İran dil əlaqələrinin öyrənilməsinin ikinci istiqaməti 60-cı illərdən başlanmışdır. Həmin dövrə qədər «Azərbaycan ərazisində İran və Qafqaz-İber dillərinə Azərbaycan dilinin təsiri ayrı-ayrı məqalə və monoqrafiyalarda tədqiq edilmişdi. Əks təsir məsələsinə gəldikdə isə, yəni həmin dillərin Azərbaycan dilinə təsiri isə tamamilə öyrənilməmiş qalırdı» 72 . 60-cı illərin ortalarından başlayaraq yazısız İran dilləri ilə Azərbaycan dili və 71 Бу барядя бах: Асланов А.М. Азербайджанский язык в орбите языкового взаимодействия. Баку, 1989, стр.23; Aslanov V.İ. Azərbaycanda ikidillilik və çoxdillilik (tarix və müasirliyə ümumi baxış). // Nitq mədəniyyəti məsələləri, II buraxılış, Bakı, 1992, s.14-30. 72 Ширалиев М. Основные вопросы взаимодействия и взаимообогащения языков народов СССР (на материале азербайджанского языка) // Взаимо- действие и взаимообогащение языков народов СССР, М., 1969, стр.117. 23 dialektlərinin qarşılıqlı əlaqələri məsələsinə həsr olunmuş məqalələr daha çox görünməyə başladı. Bu işdə o zaman Akademiyanın Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda fəaliyyət göstərən «İber-Qafqaz və İran dilləri» şöbəsi böyük rol oynadı. Həmin şöbədə Azərbaycan dili ilə İber-Qafqaz və İran dillərinin əlaqələri öyrənilirdi. Akademik M.Şirəliyev çox düzgün olaraq qeyd edir ki, təkcə dialekt materialı əsasında Qafqaz-İber və İran dillərinin Azərbaycan dilinə təsirini aşkar görmək olur. Bu təsirin xarakterindən bəhs edərkən, o göstərir ki, Qafqaz-İber və İran substratı ümumxalq səciyyəsi daşıyır 73 . Bu müddəanın «müəyyən düzəlişə ehtiyacı olduğunu» qeyd edən V.L.Qukasyanın fikri ilə biz də razılaşırıq 74 . Araşdırmalardan bəlli olur ki, İran substratı şərq və cənub qrupu dialekt və şivələrində özünü büruzə verir. Azərbaycan və İran dillərinin (xüsusilə tat dilinin) qarşılıqlı leksik əlaqələrinə dair bəzi qeydlərə M.Şirəliyev 75 , R.Rüstəmov 76 , A.Vəliyev 77 , G.Vəliyeva 78 və başqalarının tədqiqat işlərində rast gəlirik. Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsini tədqiq edən M.Hacıyev 1966-cı ildə bu mövzuda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Tədqiqat işi tat dilinə həsr olunsa da, müəllif Azərbaycan dialektlərində (Bakı və Quba dialektlərində) işlənən bəzi tat sözləri haqqında məlumat verir. Azərbaycan dilinin Quba dialekti və tat dilinin Quba ləhcəsinin materialları əsasında Azərbaycan və tat dillərinin qarşılıqlı leksik əlaqələri məsələsini tədqiq edən T.Əhmə- dov namizədlik dissertasiyasında Quba dialektində işlənən tat sözlərinə bir bölmə həsr etmişdir. Azərbaycan və talış dillərinin qarşılıqlı əlaqələri sahəsində də müəyyən işlər göz qabağındadır. «Lənkəran şivələrində toponimik 73 Yenə orada, s.117. 74 Гукасян В.Л. Взаимоотношения азербайджанского и удинского языков. Докторская дисс., Баку, 1973, стр.30. 75 Şirəliyev M. Bakı dialekti. Bakı, 1957. 76 Rüstəmov R. Quba dialekti. Bakı, 1961. 77 Vəliyev A.Abşeron yarımadası qərb rayonlarının şivələri.Namizədlik diss., М., 1952. 78 Велиева Г. Лексика восточноапшеронских говоров азербайджанского языка. Кандидатская дисс., Баку, 1984. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|