Азярбайъан милли елмляр академийасы игтисадиййат институту
Yüklə 2,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
14 siyasının başlıca istiqamətlərini müəyyən etmişdir. O, əsərlərin- də iqtisadi nəzəriyyəni Smitin mürəkkəb və öz dövrü üçün zid- diyyətli fikirlərindən azad etməyə çalışmışdır. Belə ki, Sey is- tehsal, bölgü və istehlakın müstəqil kateqoriyalar üzrə bölməklə, bölgü və istehlakı istehsaldan asılı olmaması fikrini irəli sür- müşdür. O, “əmək dəyər nəzəriyyəsinin” “faydalılıq” nəzəriy- yəsi ilə əvəz olunmasını zəruri sayaraq, dəyəri bir növ faydalı- lığın ölçü və ya qiymətləndirmə vasitəsi kimi qəbul edirdi. Seyin nəzəriyyəsinə görə əmtəənin dəyəri ona çəkilmiş xərclərlə deyil, onun faydalılığı ilə müəyyən edilməlidir. Bu baxışlarda əm- təənin faydalılığı yüksəldikcə onun qiymətinin artması fikri öz əksini tapır (6, с. 238). Lakin, bazar münasibətlərinin inkişafı göstərirdi ki, faydalılıq dəyəri həmişə əmtəənin qiymətinin yük- səkliyini təmin edə bilmir. “Faydalılıq”la bağlı konsepsiya və nəzəriyyələr sonradan digər iqtisadçılar tərəfindən inkişaf etdi- rilsə də, onlar faydalılıq amilini istehsal fəaliyyəti və münasibəti ilə əlaqələndirməyi önəmli hesab etmişlər. İngiltərədə sənaye sahələrinin dirçəlişi dövrünün məşhur iqtisadçı alimi olan David Rikardo bir sıra iqtisadi qanunauy- ğunluqların yaradıcısı kimi tanınır. Belə ki, onun dəyər nəzə- riyyəsi və pul, əmək haqqı və mənfəət, torpaq rentası, kapital və onun təkrar istehsalı ilə bağlı konseptual nəzəri yanaşmaları xüsusi maraq doğurmaqdadır. David Rikardo öz əsərlərində, həmçinin, A.Smitin iqtisadi görüşlərini təkmilləşdirmiş və inki- şaf etdirmişdir. O da cəmiyyətin inkişafının və tərəqqisinin ye- ganə hərəkətverici qüvvəsini insanların şəxsi mənafeyi hesab edirdi, bu mənafeyin təmin olunma mənbəyi kimi onların is- tehsal, əmək və intellektual fəaliyyətinin daim inkişafda olma- sını zəruri sayırdı (7,s.178). D.Rikardo pul tədavülü, kredit, ver- gi, renta, beynəlxalq əmək bölgüsü və s. iqtisadi kateqoriyalar haqqında da qiymətli fikirlər söyləmişdir. İqtisad elminin inkişafında marksist məktəbi də mühüm yer tutur və bu məktəb XIX əsrin ortalarında meydana gəlmiş və XX əsrdə sosialist təsərrüfatı ölkələrində hökmran olmuşdur. 15 Məktəbin fərqləndirici cəhəti iqtisadi hadisə və prosesləri ma- hiyyətdən təzahürə doğru zəhmətkeş sinfin nöqteyi-nəzərindən izah etməkdir. Marks “Kapital” əsərində kapitalist istehsal üsu- lunun əmələ gəlib inkişaf etməsi və fəaliyyət mexanizmini təd- qiq etmişdir. K.Marks özünün iqtisadi nəzəriyyəsində bir çox hallarda klassik məktəbin əmək-dəyər nəzəriyyəsinə əsaslanmış və onu inkişaf etdirmişdir. Belə ki, o, əməyin ikili xarakterini kəşf etməklə dəyərin yaranması və artması prosesini elmi cəhət- dən əsaslandırmışdır. Bu əsərdə kapitalizmin hərəkətverici qanu- nu - izafi dəyər qanununun mahiyyəti və onun təzahür formaları, təkrar istehsal prosesi, məcmu məhsulun reallaşdırılması nəzə- riyyəsi ətraflı şərh olunur. Proletariatın mütləq və nisbi yoxsul- laşması, kapitalın dövranı və dövriyyəsi, kapitalın mərkəzləş- məsi və təmərküzləşməsi, səhmdar cəmiyyətlər, torpaq rentası və s. kimi iqtisadi kateqoriyalar, qanunlara olan yanaşmalar da əsərdə geniş şərh olunmuşdur. Marksizmə görə istehsal amilləri maddi və şəxsi amillərə ayrılır. Maddi amillər dedikdə maddiləşmiş təbiət maddələri, is- tehsal vasitələri, şəxsi amil dedikdə isə onları hərəkətə gətirən işçilər nəzərdə tutulur. Marks göstərirdi ki, istehsalın ictimai xa- rakteri necə olursa olsun istehsal vasitələri və iş qüvvəsi isteh- salın zəruri şərtləridir. Canlı iş qüvvəsi cansız təbiət maddələrini canlandırır, onları hərəkətə gətirir və insanlar üçün lazım olan şəklə, formaya salır. İş qüvvəsi məhsuldar qüvvələrin daha fəal, daha önəmli ünsürüdür (7, s. 212). K.Marks istehsal fəaliyyəti ilə bağlı xərclərin mahiyyətini əmək-dəyər nəzəriyyəsi baxımından izah edərək, onları məhsul istehsalına sərf olunmuş canlı və maddiləşmiş əməyin məcmusu kimi müəyyənləşdirir. O, fərdi və ictimai istehsal xərclərini bir- birindən fərqləndirir. Fərdi istehsal xərcləri dedikdə ayrı-ayrı müəssisələrdə məhsul istehsalına çəkilən xərclər nəzərdə tutulur və onlar əmtəənin maya dəyərini təşkil edir. İctimai istehsal xərcləri isə ölkədə əmtəə istehsalına sərf olunan xərcləri ifadə edir. O, bütünlükdə bunların əmtəənin dəyərini təşkil etməsi fik- 16 rini əsaslandırmaqla xərclərin quruluşuna görə istehlak edilmiş istehsal vasitələrinin dəyərindən və canlı əməyin sərf olunması nəticəsində yeni yaradılmış dəyərdən ibarət olduğunu göstər- mişdir (7,s.219-220). Marksın əsas fikirlərindən biri də əmtəənin dəyəri ilə istehsal xərcləri arasında olan fərqin izafi məhsul yaratması və onun mülkiyyət sahibləri tərəfindən mənimsənil- məsidir. Bütün bunlara baxmayaraq, Karl Marks və onun tərəfdar- ları bazar münasibətlərini inkar etməklə, sosialist iqtisadi mü- nasibətlərinin, iqtisadi və siyasi idarəetmə sisteminin qurulma- sını əsaslandırmağa çalışmışlar. Bu sistemin makro və mikro iq- tisadi inkişaf səviyyəsində məhz sosializm prinsipləri bərqərar olmuşdur. Mövcud ideologiya əmək və istehsal münasibətlərin- də ictimai mülkiyyətin təşəkkül tapmasını, istehsal fəaliyyətinin təşkilinin və onun nəticələrinin bilavasitə dövlətə və cəmiyyətə aid olmasını gündəmə gətirmişdir. K.Marksın “Kapital” əsəri və digər marksistlərin, o cümlədən, Leninin çoxsaylı əsərləri məhz sosialist idarəetməsinin, iqtisadi, istehsal və əmək münasibətlə- rinin qurulmasına xidmət etmişdir. Sosializm nəzəriyyəsi ilə müqayisədə özünü daha çox doğruldan və sınaqdan keçmiş qa- nunauyğunluqlara əsaslanan bazar münasibətləri son nəticədə üstünlükləri ilə fərqlənmişdir. Belə ki, sosializmdə istər istehsal münasibətlərinin, fəaliyyətinin, istərsə də əmək münasibətlərinin son nəticəsi ictimai əsaslara söykənməklə, dövlətin nəzarətində olur. Məhz istehsal və əmək fəaliyyətinin praktik nəticələrində konkret maraqların, stimul və qiymətləndirmənin qeyri-mütə- şəkkil təşkili bu fəaliyyətlərin məhsuldarlığını minimum həddə endirməklə, istehsal fəaliyyətində təkmil idarəetmə-menecmen- tin, sağlam rəqabətin və istehlak üçün yüksək keyfiyyətli məhsul istehsalının təşəkkülünə nail olmaq imkanlarını get-gedə zəiflət- mişdir. Sosializm prinsipləri ilə yaşayan və fəaliyyət göstərən cəmiyyət və dövlətlərin böyük əksəriyyətinin dağılması da məhz iqtisadi-idarəetmə sistemində, istehsal fəaliyyətində və əmək münasibətlərində getdikcə özünü qabarıq şəkildə göstərən ciddi Yüklə 2,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|