Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
39
Məftunun və Bəhmən Mirzənin təzkirəsi tarixilik baxımın-
dan XIX əsrə aiddirsə də, tərtib prinsiplərinə görə XVIII əsr təzki-
rəçilik ənənəsinin davamı kimi görünməkdədir. Ümumiyyətlə,
XVIII əsr Azərbaycan təzkirələri Yaxın və Orta ġərq təzkirəçilik
ənənəsinin uzunmüddətli təcrübəsinin bir çox cəhətlərini ehtiva
edən elmi-ədəbi yaradıcılıq məhsuludur.
Azərbaycan təzkirələri malik olduqları milli-regional
xarakterik cizgiləri ilə orta əsr təzkirələrindən fərqlənir. Artıq
XVIII əsrdə divan ədəbiyyatı öz yerini xalq yaradıcılığı üslubuna
verməyə baĢlamıĢdı. Türk ədəbiyyatında bu ədəbi prosesə Məhəl-
liləĢmə cərəyanı adı verilmiĢdir. Nihad Sami Banarlı Mə-
həlliləĢmə cərəyanının mahiyyətini belə açıqlayır: «Bu cərəyan
aĢıq tərzi üslubunun Ģəhərlərdə inkiĢaf edən xalq dilinin və divan
tərzi üslubunun birləĢməsindən doğan bir hərəkətdir. XVIII əsrdə
Ġstanbul Ģairi Nədim ilə ən qüdrətli təmsilçisini yetiĢdirən bu üslub
XIV əsrdən bəri divan Ģairlərinin əsərlərində görünür. O dövrdən
bəri yeri gəldikcə nəsr dilində də bu sadəliklər və sadələĢmə
təmayülləri ilə birlikdə bu cərəyana hər hansı bir xarici təsirə
qapılmadan öz daxili inkiĢafından və getdikcə yerliləĢməsindən
doğan bir hərəkat demək də eyni ölçüdə doğrudur» [97. 830].
Nihad Sami Banarlı MəhəlliləĢmə cərəyanının türk
ədəbiyyatındakı rolunu çox yüksək qiymətləndirərək yazır ki, bu
cərəyan ancaq tək bir böyük Ģair (Nədim Əhməd Əfəndi)
yetiĢdirmiĢ olmasına baxmayaraq əsrin və gələcək əsrin ən gözəl
və faydalı hadisəsi sayılır [97.748]. Demək olar ki, Molla Pənah
Vaqifin Azərbaycan ədəbiyyatında gördüyü iĢi nədim Əhməd
Əfəndi türk ədəbiyyatında görmüĢdür. AĢağıdakı Ģeir ondandır:
Türkü
Sevdiyim cəmalın çünki görəməm,
Çıxmasın hayalin dil-i Ģeydadan.
Xak-i payə çüki yüzlər sürəməm,
Atayım peyamın bad-i səbadan.
Kəbud seĢmi bi-rəhm etdi – nigahın,
AĢıkları göyə çıkardı ahın.
Könül Nəhmətova
40
Sordum gərdənindən zülfi-siyahın,
Bir cavab vermədi akdan-karadan.
Sevdiyim, bəndənə düĢərsə hizmət,
Kapunda kul olmak canıma minnət.
Görə idim səndə buyi məhəbbət,
Ġstədiyim budur sən bivəfadan.
Nədima hüsnünə olmuĢdur aĢık,
Öylə bir aĢık ki, kavlində sadık,
Kərəmə nə kadar deyilsə layık,
Ar etməz əfəndim, Ģahlər gədadan.
XIX əsrdə yazılmıĢ son mühüm türk təzkirəsi Davud Fatin
Əfəndinin 1852-ci ildə tamamladığı «Xatimətül-əĢ’ar» əsərində də
məhəlliləĢmə cərəyanının təsiri görünür. Bu əsər 1855-ci ildə
keyfiyyətsiz bir kağızda nəĢr edilmiĢdir. Yarım ildən sonra əsərin
Topxaneyi-Amirədə yenidən nəĢr olunacağına dair «Cərideyi-
xəvadis»də bir elan dərc olunmuĢ, təzkirəyə Ģeirləri girmiĢ və
girəcək Ģairlərdən bu xüsusda yardım və məlumat istənmiĢdir. Və
nəhayət, 1863-1864-cü illərdə Fatin təzkirəsi Tənzimat ədəbiyyatı
banisi ġinasi tərəfindən yeni bir üslubla, yəni sadə türk dilində
nəĢr olunmuĢdur [97. 843].
XIX əsr Azərbaycan təzkirəçiliyində türk dilində ilk təzkirə
1885-ci ildə Seyid Əzim ġirvani tərəfindən tərtib olunmuĢdur. Bu
dövrün məhəlliləĢmə abu-havası Seyid Əzimin təzkirəsinə də öz
təsirini göstərmiĢdir. Belə ki, giriĢdə verilən – «əgər çi, bu
təzkirədə əĢ’ari-farsi zəbtü rəbt olunmayacaq və lakin ġirvanda
olan
ustadi-mütəqəddimin
türki
əĢ’ari
nəzəri-həqirə
yetmədiyindən təbərrükən hər birindən bir neçə beyt mərqun və
məstur qıldım» cümləsindən görünür ki, müəllif təzkirəsini yalnız
türk dilində tərtib edəcəyini qarĢısına məqsəd qoymuĢdur. Əsərdə
diqqəti çəkən ikinci bir nöqtə Sadiqinin təzkirəsindən sonra bir
çox təzkirələrdən fərqli olaraq üç böyük türk bölgəsini əhatə
Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
41
etməsidir. Türk mənbələrində Seyid Əzim ġirvaninin təzkirəsi
məhz bu cəhətinə görə yüksək qiymətləndirilir ki, bu «TəzkirətüĢ-
Ģüəra» yetərli ölçüdə olmasa belə, üç böyük türk ədəbiyyatı
dairəsinin aralarındakı əlaqələri göstərməsi baxımından xüsusi bir
dəyərə sahibdir [14. 346].
Seyid Əzim ġirvani öz təzkirəsinin quruluĢunu belə bəyan
etmiĢdir: «Bu təzkireyi müxtəriədə bir müqəddimə və füsali
ərbəə
*
var. Dörd fəsil üzrə tərtib və təlif olunmuĢdur:
Fəsli-əvvəl – ġüərayi-Qafqasi – xüldniĢan;
Fəsli-sani – ġüərayi-Ġran;
Fəsli-salis – ġüərayi-Türküstan;
Fəsli-rabe – ġüərayi-məmaliki-Rum bəyanındadır.
Təzkirənin «Dibaçə»sində yazılma səbəbi, Ģeir və Ģair
haqqında müəllifin mülahizələri, əsərin ithaf olunduğu hökmdarın
– Ġran Ģahı Nəsirəddin Ģahın mədhində qəsidə, müəllifin
nəsəbnaməsi və təzkirənin tərtib edildiyi il haqqında bir məsnəvi
verilmiĢdir. «Dibaçə» bir bənd Ģeirlə baĢlayır:
Bu təzkirə kim, məcməi-Ģe’ri-Ģüaradır,
Hər səfası gülzar kimi ruhfəzadır.
Qoymaz yerə əldən onu zövq əhli görəndə,
Kim, canə fərəh çeĢmə ziya, qəlbə Ģəfadır.
Seyid Əzim təzkirədə özü haqqında lazım olan məlumatları
oxucusuna çatdırmaq məqsədi ilə yazmıĢdır:
Nəsəbim xətmi-ənbiyayə yetər,
Həsəbim Ģahi-lafətayə yetər.
Hacı Seyid Əzimdir adım,
Nəzmdə ruhi-qüds ustadım.
Ustadım Bahari-vəhykəlam –
Kim, onun nəzmidir mülki-niham.
Dörd fəsil.
Dostları ilə paylaş: |