Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
57
Bir qisim Ģairlərin maddə baĢı olaraq adı və təxəllüsü
verilir: Məhəmməd Hüseyn, Nəvvab Mir Möhsün, Nəbati Seyid
Əbülqasım, Məhəmməd Hüseyn Məhsun, Əhdi DərviĢ, Bağır
Ġbək, Balə Həsən və s.
Bəzi Ģairlərin ləqəblərinin mənası da maddə içərisində
özünə yer tapır. Məsələn:
«Bağır Ġbək altibarmaq adı ilə məĢhur olan Mirzə Bağır
(ibək – altıbarmaq deməkdir) Ġsfahanın Abbasabad qəsəbəsində
yaĢayan təbrizlilərindəndir».
«Balə Həsən – ... Ərəb dilində «balə» sözü böyük, igid və
səxavətli mənasında iĢlədilir».
ġairlərin yaĢadığı və ya doğulduğu məkanın adının
təxəllüs xüsusiyyəti daĢıdığı hallara təzkirədə kifayət qədər çox
təsadüf olunur:
Əbu Qalib Həkim Təbrizi, Zakir Ərdəbili, Məhsəti
Gəncəvi, Zülfüqar ġirvani, Ġrəc Təbrizi, Lütfi Təbrizi, Xəlil
Naxçıvani, Fikri Ordubadi, Fəthi ġirvani.
Bir çox Ģairlər ancaq təxəllüsü ilə tanınır.
Bəzi Ģairlərin məsləki, sənəti və s. xüsusiyyətləri təxəllüsü
yerinə keçmiĢdir.
II. Məkan (ġairin doğum, yaĢayıĢ və səyahət etdiyi yerlər)
Təzkirələrdə bildirilən və ya bildirilmək istənilən coğrafi
məkanın əsasını doğum və yaĢayıĢ yerləri təĢkil edir. Doğum və
ya yaĢayıĢ yerindən hansı olduğu bildirilmədən verilən
tanıtmaların bir Ģəkli də «Sədi Ərdəbili» «NiĢani ġirvani»,
«Mətini Təbrizi»dir ki, burada Ģairin məkanı onun ayaması kimi
iĢlədilmiĢdir.
Təzkirədə müəllif mümkün qədər Ģairin doğulduğu,
yaĢadığı, təhsil aldığı, səyahət etdiyi, yaxud vəzifəsi ilə əlaqədar
olaraq getdiyi, vəfat etdiyi, məzarının yerləĢdiyi yerlər haqqında
da məlumat verməyə çalıĢmıĢdır. Məkanı haqqında müfəssəl
məlumat aldığımız Ģəxslər bunlardır:
Nəbati Seyid Əbülqasım, Naci Oqdubadi, Mütia, Məftun,
GülĢəni, Saib Təbrizi, Mirzə Fətəli Axundov, ġah Ġsmayıl Xətai,
Könül Nəhmətova
58
Xətib Təbrizi, Sani, Sami Sam Mirzə, Sadiq Ordubadi, Sadiqi
ƏfĢar və b.
Təzkirədə bir çox Ģairlərin, alimlərin məzarının yeri də
göstərilir ki, müəllif bu qeydləri Həqiri Təbrizinin 1602-ci ildə
yazdığı «Rövzeyi-əbrar» və «Rövziyi-əthar» mənzum əsərlərinə
istinad edərək yazmıĢdır. Bəzi Ģairlərin məkanı haqqında məlumat
yalnız haralı olduğu qeyd olunmaqla bir kəlmədə keçir. Bir qisim
Ģairlər isə xırda ticarətçilərdir və ara-sıra Ģeir yazdıqları qeyd
olunur.
III. Zaman (ġairin həyatında olan mühüm hadisələrin
tarixi)
Təzkirələrdə zaman məsələsi sistemli bir biçimdə
iĢlədilməklə olduqca önəmli yer tutur. Bunun təzkirəçidən
təzkirəçiyə artdığı və ya əksildiyi görünür, amma heç bir zaman
yox olmaz.
Təzkirələrdə Ģairin həyatında baĢ verən hadisələr üzərində
dayanarkən söhbətin ən baĢında təvəllüdü durur. Burada üzərində
ən çox durulan hadisə də ölüm tarixidir. Orta əsrlər təzkirələrində
məlumat çatıĢmazlığından yaranan bu vəziyyət bir ənənə halına
keçərək, XIX və XX əsr təzkirələrinə də sirayət etmiĢdir. Bu
vəziyyətə «DaniĢməndani–Azərbaycan»da da sıx-sıx təsadüf
edirik. Müəllif tarixi hadisələrlə bağlı məlumatların doğruluğuna,
dolğunluğuna nə qədər diqqət versə də, ələ aldığı təzkirələrin,
mənbələrin kəm-kəsirini və yanlıĢlığını o da öz əsərində tamamilə
aradan qaldıra bilməmiĢdir.
IV. Ailə, soy və qohum-əqrabalıq.
Təzkirələrdə ən çox görə bildiyimiz tanıtmalardan biri də
Ģairin ailə, soy və qohum-əqrabalıq vəziyyətləriylə bağlıdır.
Təzkirələrdə ailənin təməl ünsürlərindən həmiĢə ata qeyd olunur.
Bəzən qardaĢlardan biri və ya bir neçəsi haqda da bilgi olur. Nadir
halda isə anadan da danıĢılır. Ayrıca olaraq bu tanıtma ailə
kökənindən bəzi isim və Ģəxsiyyətlərə dayana bildiyi kimi, ailənin
yaĢanan dövrdəki ən uzaq qollarına, uzaq qohum-əqrabalarına da
gedə bilir. Təzkirələrdə bir Ģairin bu üç ünsürdən hamısıyla
Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
59
birlikdə tanıdıldığı vəziyyətlər çox azdır (3).
Yuxarıda sadaladığımız xüsusiyyətlər baxımından
«DaniĢməndani–Azərbaycan» təzkirəsində haqqında söhbət edən
Ģairləri ailə vəziyyətlərinə görə aĢağıdakı kimi qruplaĢdıra bilərik:
a) atasına görə tanıdılanlar: Lütfi Təbrizi, Məqsud Bənna,
Sakit, Sani, Nizaməddin Ərdəbili, Rəhim Təbrizi, Səhab, Qalib,
Faiz Molla Heydərəli, Fəna Mirzə Əbdürrəsul və s.
«Rəhim Təbrizi – Mirzə Rəhim Mirzə Saib Təbrizinin
oğludur».
«Fəzli– Azərbaycanın böyük Ģairi məĢhur Füzulinin
oğludur».
b) özündən böyük və ya daha məĢhur qardaĢlarına görə
təqdim olunanlar:
Guya Təbrizi, Kirami Təbrizi, Mahi xanım, Sadiq
Ordubadi, Fəzli Xalxali və s.
«Nami Təbrizi – Qövsinin qardaĢıdır».
«Nuri Təbrizi – Qövsinin qardaĢıdır».
c) Hər ikisinə (atasına və qardaĢına görə tanıdılanlar).
Məsələn: «Sami Sam Mirzə – birinci ġah Ġsmayılın oğlu
və ġah Təhmasibin qardaĢıdır».
ç) Qohum-əqrabalıq münasibətləri qeyd olunanlar.
Məsələn: Məsum, Heydər ġeyxurrəyis, Heyran xanım,
Həsənbər, Naseh, Mirzə Ərəb, GülĢəni, Qərib və s.
«Xədicəsultan xanım – Dağıstanlı Həsənlixanın qızı və
«RiyazüĢ-Ģüəra» əsərinin müəllifi Əliqulu xan Valehin əmisi
qızıdır».
«Həsənbər – Ata tərəfindən onun qohumluğu baharlı
tayfası böyüklərindən olan ƏliĢəkər bəyə və ana tərəfindən isə
qohumluğu CahanĢah padĢaha çatır».
Bu qruplaĢdırmanı kifayət qədər artırmaq mümkündür,
çünki təzkirədə Ģairlərin müasirləri, müəllimlərinə, dostlarına, ədə-
bi və Ģəxsi əlaqələrinə də mümkün qədər diqqət ayrılmıĢ, onların
ictimai fəaliyyətləri, təhsili, kamal dərəcələrinin iĢıqlandırılması
üçün bu ünsürlərdən istifadə olunmuĢdur.
Dostları ilə paylaş: |