Könül Nəhmətova
66
[88. 268]. Bu cümlədə Purxətib və Tacəddin Əhməd ayrı-ayrı
Ģəxslər kimi baĢa düĢülür. Lakin Purxətib Tacəddin Əhmədin lə-
qəbi olmuĢdur. Buradakı «və» bağlayıcısı cümlənin mənasını
tamamilə dəyiĢmiĢdir.
«Həqiqi» bölməsində isə «Qara Yusifin oğlu Mirzə CahanĢa-
hın təxəllüsüdür» cümləsi yanlıĢ olaraq «Mirzə CahanĢahın oğlu Qa-
ra Yusifin təxəllüsüdür» kimi tərcümə olunmuĢdur [88. 382] və s.
Təzkirədəki Ģeir parçaları da aĢağı səviyyədə tərcümə olun-
muĢ, nümunələr tərcümə nüsxəsində sənətkarlıq xüsusiyyətlərini
itirmiĢ, bəzən mənaları da təhrif olunmuĢdur. Məsələn, Ġbrahim
Mirzə Əbülfətin ustalıqla yazılmıĢ «hənuz» rədifli rübaisinin əsli
ilə tərcüməsinə nəzər salaq:
Orijinalda:
An Ģux bemən düĢmən, cani əst hənuz,
Bimehr çu ruzgar fani əst hənuz,
Bi anke məra tab nəmand təcəlliĢ,
Ba mən biməğam ləntərani
*
əst hənuz[87.113].
Tərcümədə:
Dilbər canma qəsd edir, öcəĢir yenə,
Davamsız dünya tək ondan vəfa gözləmə.
Camalın görməyə tabım yox, baxmayaraq
«Ləntərani» deyir, tənə vurur o mənə [88. 162].
Lakin bütün bu kəsir cəhətlərinə baxmayaraq, təzkirənin
dilimizə tərcümə olunaraq geniĢ oxucu auditoriyasına təqdim
olunması təzkirəçiliyin tədqiqində atılmıĢ ən mühüm addımlardan
birincisidir. Çünki heç bir tədqiqat əsəri təzkirənin oxunması kimi
onun haqqında düzgün və dolğun təsəvvür yarada bilməz.
Ləntərani - (Qurandan bir ayədən) «məni görə bilməzsən» ifadəsi
Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
67
II FƏSİL
MƏHƏMMƏDƏLİ TƏRBİYƏTİN «DANİŞMƏNDANİ-
AZƏRBAYCAN» TƏZKİRƏSİNDƏ ƏDƏBİYYAT
MƏSƏLƏLƏRİ
2.1. Təzkirədə XI əsrə qədərki Azərbaycan şeri
XX əsrin ikinci yarısına qədər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi-
nin ən qaranlıq qalan səhifəsi ədəbi irsimizin ən qədim dövrüdür.
Ərəbdilli Azərbaycan poeziyasının tədqiqatçısı mərhum ədəbiy-
yatĢünas Malik Mahmudovun «Ərəbcə yazmıĢ azərbaycanlı Ģair
və ədiblər» (1983) əsərinə qədər ədəbi irsimizin bu mərhələsi
öyrənilməmiĢ qalmıĢdır. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyində bu
sahədə ilk təĢəbbüs Məhəmmədəli Tərbiyətin adı ilə bağlıdır.
Azərbaycan təzkirəçiləri və ədəbiyyatĢünasları içərisində M.Tərbi-
yət birinci Ģəxsdir ki, ədəbi-estetik fikir tarixinin yazılı səhifələri-
nin VII əsrdən baĢlaması ideyasını irəli sürmüĢdür. M.Mahmudov
Tərbiyətin bu xidmətini yüksək qiymətləndirərək yazır: «Ərəb
dilində yazmıĢ Azərbaycan Ģair və ədiblərinə həsr olunmuĢ müasir
tədqiqatçıların siyahısı çox cüzidir. Azərbaycan ədəbiyyatına gəl-
dikdə isə vəziyyət daha acınacaqlıdır. Məhəmmədəli Tərbiyətin
«DaniĢməndani-Azərbaycan» əsəri və «Müxtəsər Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi» əsərində Həmid Araslının qiymətli mülahizələ-
rini istisna etsək, cəsarətlə deyə bilərik ki, bu sahədə heç bir iĢ gö-
rülməmiĢdir. M. Tərbiyət yeganə XX əsr Azərbaycan alimidir ki,
Əbül-Abbas əl-Ə’ma və Musa ġəhəvat haqqında məlumat vermiĢ-
dir» [55. 26].
Tərbiyət Musa ġəhəvat haqqındakı məlumatı Əbu Məhəm-
məd Abdullah ibn Muslim ibn Qüteybənin «ƏĢ Ģe’r rəĢ-Ģuəra» və
«Uyun əl-əxbar» əsərlərinə və Əbülfərəc əl-Ġsfahaninin «əl-
Könül Nəhmətova
68
Əğani» adlı ensiklopedik əsərinə əsaslanaraq vermiĢdir. M.
Tərbiyət yazırdı: «Musa Yəsar oğlu, Ģöhrəti ġəhavat olmuĢdur. Bu
adın ona verilməsinin səbəbi odur ki, Abdulla ibn Cəfərin bir sıra
mətalar almağa həvəsi var idi. Musa bu malları onun üçün alar və
faiz tələb edərdi. Buna görə də ona «ġəhavat» (həvəsləndirici) adı
verilmiĢdir. O, Bəni Səhm tayfasının azad edilmiĢ qulu idi. Onun
əsli Azərbaycandandır. Əbülyəqzan Cüveyriyyənin dilindən nəql
edilmiĢdir ki, Mədinədə elə bir Ģair yoxdur ki, əsli azərbaycanlı
olmasın. O, bu sırada Ġsmayıl ibn Yəsarın, onun qardaĢı Musa
ġəhavatın və Əbülabbasın adlarını çəkmiĢdir. Əbu Übeyd Əlbükri
Qalinin «Əmali» əsərinin Ģərhində demiĢdir: «Musa ġəhavat-Yə-
sar oğlu Musa quzey tayfasının məvalisindən olmuĢ, Azərbaycan-
dan Mədinə Ģəhərinə qənd, Ģəkər gətirərdi…» [88. 434].
Malik Mahmudova görə, Musa ġəhavatın atasının adı barə-
sində müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Əbülfərəc əl-Ġsfahani və
Yaqut əl-Həməvi Musanın atasının adının BəĢĢar, Əbdülqadir
əl-Bağdadi isə Yəsar olduğunu xəbər verirlər. Bəkri isə daha çox
irəli gedərək göstərir ki, Musa ibn Yəsar Ġsmayıl ibn Yəsarın qar-
daĢıdır və o, burada Musanın atasının adının Yəsar olmasına əsas-
lanır [55. 38].
«DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində Musa ġəhavatla
Ġsmayıl ibn Yəsarın qardaĢ olmaları haqqındakı məlumatlar dola-
Ģıqdır. Müəllif Musa ġəhəvat və Əbülabbas maddələrində onların
qardaĢ olmalarını söyləyirsə, Ġsmayıl ibn Yəsar haqqındakı bəh-
sində bu fikri təkzib edir [88. 109, 173, 434]. ġairin həyatına dair
ən etibarlı mənbələrdən hesab olunan «Əğani»də Ġsmayılın qar-
daĢlarının adları qeyd olunur və əlbəttə ki, Musanın adı çəkilmir.
M.Mahmudova görə isə, mənbələrdə Ģairin atasının BəĢĢar və Yə-
sar kimi göstərilməsi ərəb orfoqrafiyasının xüsusiyyətlərindən do-
ğan dolaĢıqlıqdan baĢqa bir Ģey deyildir [55. 38].
Təzkirədə Ġsmayıl ibn Yəsar Nisai-Azərbaycani haqqındakı
bilgilər də «ƏĢ-Ģe’r vəĢ-süəra» və «əl-Əğani» əsərlərindən
götürülmüĢdür. Burada qeyd olunur ki, Ģair uzun ömürlü olmuĢ,
Dostları ilə paylaş: |