Könül Nəhmətova
72
pəhləvi dilində «mec» və «kəs» sözləri ilə ifadə edilir. Bu sözlərdə
«sin» hərfi «h» hərfinə çevrilmiĢdir. Ġslamın əvvəllərində yazılmıĢ
kitablarda «mesməğan» və «mesmüğan» sözüdür ki, müğan
baĢçıları və böyükləri mənasındadır» [88.408].
Bu misal da bir daha onu göstərir ki, Tərbiyət əsrlərlə türkə
məxsus ola-ola özgələrin vətəndaĢlığını qəbul etmiĢ mədəniyyətə,
düĢüncəyə, bu düĢüncəni, dünyagörüĢünü ifadə edən sözlərə sahib
çıxmağın zamanının çatdığını dərk etmiĢdir.
Məhəmmədəli Tərbiyətin XI əsrə qədərki Azərbaycan
ədəbiyyatı haqqındakı məlumatlarının ikinci mühüm cəhəti isə
onun yazılı ədəbiyyat tariximizi daha qədim qatlara qədər aparıb
çıxarmasıdır. Hələ 1925-ci ildə Salman Mümtaz yazırdı: «Çünki
Vaqif ilə Füzuli, Xətai, Həbibi, Nəsimi və Nəsimidən daha neçə
əsr qabaqca gəlmiĢ Ģairlərimizin aralarında sənətkarlar əlləri ilə
iĢlənilib, uzadılan o silsiləyi-Ģeirin zərif və zərrin həlqələri artıq
bir-birlərindən ayrılmıĢ və daha doğrusu, qırılıb tökülmüĢdür. O
silsiləni qurmaq və qırılan ədəbi zəncirləri gözəl bir surətdə bir-
birlərinə bitiĢdirmək üçün iki alın cəbhədə də çalıĢmalıyam. Yəni,
XVIII əsrdən XII-yə, XII-dən də VIII-yə qədər geri çəkilməliyəm.
Eyni zamanda «Nəsimi əsri olan VIII əsrdə də dayanmayaraq
bizim üçün türkcə, farsca yadigarlar, ərmağanlar buraxıb gedən
böyük və ulu Azərbaycan qam (filosof) və bilkə (həkim)lərinin
özləri ilə bərabər Ģahkar əsərlərini də tapıb meydana çıxarmalı-
yam. Çünki onlar tapılmayıb və əsərləri müəyyən eldilmədikcə
«Azərbaycan tarixi ədəbiyyatı» könlümüzün istədiyi kimi araya
çıxmayacaqdır ki, bu da ədəbiyyatımızı üçün olduqca böyük bir
nöqsan və açıqlıq təĢkil edəcəkdir» [67. 26].
Salman Mümtazın təbirincə desək, Məhəmmədəli Tərbiyət
tərəfindən də «silsileyi-Ģerin» həlqələrinin bərpasına cəhd göstəril-
miĢ, müasirləri kimi o da bu müqəddəs iĢin öhdəsindən gəlməyə
çalıĢmıĢdır. Təzkirədə bu baxımdan diqqəti çəkən məsələlərdən
biri də Azərbaycan ictimai, əxlaqi, dini, siyasi, fəlsəfi görüĢlərinin
Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
73
banisi ZərdüĢt haqqında verilən bilgilərdir. Qədim azərbaycanlıla-
rın müqəddəs saydığı kitablardan olan «Avesta»da müxtəlif ədəbi
janrların ünsürləri olduğu üçün bu əsər bir yaradıcılıq məhsulu ki-
mi ədəbiyyatĢünaslığın da diqqətini çəkmiĢdir. Lakin M.Tərbiyət
öz təzkirəsində «Avesta»nın bu cəhətindən danıĢmadığından biz
də bu barədə ətraflı bəhs açmayacağıq. Burada sadəcə maraqlı
məsələ Tərbiyətin ZürdüĢtü azərbaycanlı olaraq tanıtmaq və
«Avesta»nın türkcə yazıldığını sübut etmək təĢəbbüsüdür. Tərbi-
yət burada öz fikirlərini «Əbu Reyhan Biruninin qısa qeydləri ilə
söyləmiĢdir. O, ZərdüĢtün milli mənsubiyyəti haqqında yazırdı:
«…Sonra Muğanin ə’yan və əĢrafından, Mənciçöhr Ģahın nəslin-
dən olan azərbaycanlı Səfidtumanın oğlu ZərdüĢt gəldi» [88. 151].
M.Tərbiyət bu bəhsdə Berlində ədiblər və alimlərin bir yı-
ğıncağında ZərdüĢtün tərcümeyi-halı və əsəri haqqında məruzə
oxuduğunu da bildirmiĢdir.
Bütün bu deyilənlər onu göstərir ki, M. Tərbiyət öz ömrünü
bütünlüyü ilə Azərbaycan mədəniyyətini, dünyagörüĢünü öyrən-
məyə sərf eləmiĢ, sadəcə öyrənməklə kifayətlənməyib, xalqın mə-
nəvi sərvətini özünə qaytarmağa çalıĢmıĢdır.
2.2. Təzkirədə klassik ədəbi irsin tədqiqi (XI-XII əsrlər)
XI-XII əsrlərin ədəbi irsinin görkəmli yaradıcıları olan Ey-
nülqüzat Miyanəci, Əbül-Üla Gəncəvi, Fələki Əbünizzam Həkim
ġirvani, Əmir Ġzzəddin ġirvani, Əbdülməkarim Mücirəddin Bey-
ləqani, Qivami Mütərrizi Gəncəvi, Qətran Təbrizi, Xətib Təbrizi,
Məhsəti Gəncəvi, Xaqani ġirvani, Nizami Gəncəvi haqqında ən
dolğun məlumatı XX əsrə qədərki Azərbaycan təzkirələri arasında
«DaniĢməndani-Azərbaycan» əsərindən alırıq. Bu dövrün bir çox
baĢqa Ģairləri – Kuhi, Nərgizi Marağayi, Xətibi Ürməvi, Nazüki
Marağayi haqqında isə ilk dəfə bu təzkirə məlumat vermiĢdir.
Təzkirədə haqqında geniĢ bilgilər aldığımız «ərəbdilli
mədəniyyətimizin ən görkəmli nümayəndələrindən biri, bəlkə də
birincisi» XI əsrin dahi ədəbiyyatĢünası və dilçisi Yəhya Əli oğlu
Könül Nəhmətova
74
Xətib Təbrizidir [54. 3]. M. Tərbiyət Xətib Təbrizinin ömür yolu
haqqında ətraflı danıĢmıĢ, müəllimləri və Ģagirdləri haqqında da
bəhs etmiĢdir. Alim onu «ədəbiyyatĢünaslıqda ən görkəmli Ģəx-
siyyətlərdən hesab edərək, «ərəb dilinin anası» adlandırmıĢdır».
Azərbaycanın bu böyük aliminin elmi-ədəbi irsinin öyrənil-
məsinə iki qiymətli əsər həsr etmiĢ Malik Mahmudov Tərbiyətin
Xətib Təbrizi haqqındakı məqaləsini elmi araĢdırmalar üçün qiy-
mətli mə’xəz hesab edərək yazır: «Xətib Təbrizinin həyat və yara-
dıcılığının öyrənilməsində onun doğma yurdu Azərbaycanda da
müəyyən iĢlər görülmüĢdür. HinduĢah Naxçivanidən sonra bu yol-
da ilk mühüm elmi addımı vətənpərvər alim Məhəmmədəli Tərbi-
yət atmıĢdır. Ərəb, fars, türk və Avropa mənbələrini dərindən təh-
lil edən tədqiqatçı özünün məĢhur «Azərbaycan alimləri» əsərində
xalqımızın digər böyük Ģəxsiyyətləri ilə birlikdə Xətib Təbriziyə
də ayrıca məqalə həsr etmiĢdir. Tərbiyət bu məqaləsində alim haq-
qında ətraflı məlumat verərək onun həyatı və yaradıcılığını elmi
ardıcıllıqla təhlil etmiĢdir. O, göstərir ki, Xətib Təbrizi Azərbayca-
nın məĢhur ədiblərindəndir. Tərbiyət xüsusən Yaqutun iki rəvayə-
tinə qiymət verərək, onların elmi əhəmiyyətini dərk etdiyindən öz
əsərinə daxil etmiĢdir. Bunlardan biri alimin Təbrizdən Əbül-əla-
nın yanına getməsi, digəri isə məsciddə qonĢusu ilə etdiyi məĢhur
söhbətdir ki, onların Xətib Təbrizinin həyatını öyrənməkdə çox
mühüm əhəmiyyəti vardır. Tərbiyət ilk dəfə olaraq əl-Baxəzrinin
topladığı Ģeir məcmuəsində Azərbaycan aliminin də böyük bir
Ģeirinin olduğu barəsində xəbər vermiĢdir» [53].
M.Tərbiyət Xətib Təbrizinin Ģeirinin olması haqqında belə
məlumat verirdi: «Baxəzri (h.q. 467/1074) «Dumyətül-qəsr» (Ən
yüksək arzuların parlaq təsviri) əsərində Xətibin qısa tərcümeyi-
halını verir və Nizamülmülkün tərifində, XirĢinin alınması və
Fəzlunun (h.q. 464/1071) tutulması haqqında 64 beytdən ibarət bir
qəsidəsi olduğunu demiĢdir. AĢağıdakı Ģeir bu qəsidədəndir:
Dostları ilə paylaş: |