Könül Nəhmətova
78
Ģairin olması haqqında da xəbər verir. Bu Qətran Tərməz Ģəhə-
rindən olub ömrünün çox hissəsini Bələd Ģəhərində keçirmiĢdir və
onun Ənvəri adlı bir Ģagirdi də olmuĢdur. M.Tərbiyətin bu
məlumatı iki dolaĢıqlığı aydınlaĢdırmağa imkan verir. Ola bilsin
ki, DövlətĢah təzkirəsində adı çəkilən Ģəxs məhz bu Qətrandır. Bu
məsələ belə düĢünməyə əsas verir ki, XII əsrin ortalarında
tərməzli bir Qətran adlı Ģair də yaĢayıb və özü də «Qövsnamə»
adlı bir mənzumənin müəllifi olmuĢdur. Onu Əmir Məhəmməd
ibn Qumanca ithaf etmiĢdir. Çünki əgər təbrizli Qətranın hələlik
əlimizə gəlib çatmamıĢ «Qövsnamə» adlı əsəri olsa belə, Ģair onu
Əmir Məhəmməd ibn Qumaca ithaf edə bilməzdi. Məlumdur ki,
əsrlər boyu Qətranın təbrizli və ya tərməzli olması məsələsi
ətrafındakı mübahisə XX əsrə qədər gəlib çıxmıĢdır. M.Tərbiyət
qısa bir qeydi ilə bu məsələyə aydınlıq gətirmiĢdir. Yəni, həm
Qətran Təbrizi, həm də Tərməzli Qətran tanınmıĢ Azərbaycan
Ģairləri olmuĢlar. Yuxarıda söylədiyimiz fikirlər M.Tərbiyətin
Əmin Əhməd Raziyə əsaslanaraq verdiyi məlumatı da Ģübhə
altına alır. Çünki Əmin Əhməd Razi də öz təzkirəsində təbrizli və
tərməzli Qətranları qarıĢdıraraq hər ikisinin əsərlərinin yalnız bir
Qətrana aid olduğunu söyləmiĢdir.
Bütün bu mübahisələrə baxmayaraq M.Tərbiyətin Qətrana
həsr etdiyi məqalə sonrakı tədqiqat iĢləri üçün əhəmiyyətli
mə’xəzlərdən biri kimi qəbul olunmuĢdur.
«DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində XII əsrin tanın-
mıĢ Ģairlərindən Əbül Üla Gəncəvi, Qivami Mütərrizi, Eynəlqüzat
Miyanəci, Fələki ġirvani, Ġzəddin ġirvani, Mücirəddin Beyləqani
haqqında da söhbət açılır, Ģəxsiyyətinə, yaradıcılığına iĢıq salınır.
XII əsr Azərbaycan Ģeiri tarixində Məshəti Gəncəvi
özünəməxsus bir yer tutur. XII əsrdən baĢlayaraq Ģeirləri müxtəlif
cüng və təzkirələri bəzəmiĢ, hətta bəzi Ģeir həvəskarlarının tərtib
etdiyi müntəxabatlarda onun rübailərinə baĢqa Ģairlərin həmin
janrda yazdıqları Ģeirlərdə çox yer verilmiĢdir. «DaniĢməndani-
Azərbaycan» əsərində Məhsətinin Puri-Xətib Gəncəvinin arvadı
olduğu və hər ikisinin hicri V əsrdə (XI) yaĢadıqları, Sultan
Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
79
Mahmud Qəznəvinin müasiri olduqları göstərilir. Çox güman ki,
burada müəllif Həmdullah Qəzvini və Əmin Əhməd Razi kimi
müəlliflərin səhv qeydlərinə istinad etmiĢdir. Məshəti Gəncəvi
yaradıcılığının tədqiqatçısı Xəlil Yusifov M.Tərbiyətin bu fikrinə
münasibətini bildirərək yazır: «Əgər Qiyasəddin Xondəmirin bu
barədəki qeydlərini bilsəydi, M.Tərbiyət, bəlkə də, Məhsətinin
Sultan Mahmud Qəznəvinin (1030-cu ildə ölmüĢdür) müasiri
olduğunu, yəni X əsrin axırı, XI əsrin əvvəllərində yaĢağıdı fikrini
irəli sürməzdi» [90. 15]. Qiyasəddin Xondəmir isə Həmdullah
Qəzvinin səhvini düzəldərək Məhsətinin Sultan Mahmud
Səlcuqinin sarayında yaĢadığını qeyd edir [79. 60].
Xəlil Yusifov daha sonra Tərbiyətin Məhsəti Gəncəvinin
yaradıcılığı haqqındakı bir sıra qənaətlərini yüksək qiymətləndirə-
rək yazır: «Daha sonra Tərbiyət «Əmir Əhməd və Məshəti» dasta-
nındakı Ģeirlərin ona aid olub-olmaması məsələsinə toxunur və ya-
zır ki, bu dastandakı Ģeirlərin bəziləri bu iki Gəncə Ģairinin – Məh-
səti və Əmir Əhmədindir. Tərbiyətin bu fikrinin doğruluğunu son
dövrlərdə üzə çıxarılan bir sıra faktlar da sübut etməkdədir. O
cümlədən, mötəbər mənbələrdən aĢkar edilən və Məhsətinin oldu-
ğu Ģübhə doğurmayan rübailərdən bəzilərinin dastanda da öz əksi-
ni tapması göstərir ki, «Əmir Əhməd və Məhsəti» kitabında
Məhsətiyə aid edilən Ģeirlərin müəyyən qismi, doğrudan da,
onundur. M.Tərbiyətin fikrincə, bir sıra təzkirə, tarix və cüng
müəllifləri Məhsəti adına məsnəvi və rübailərdən ibarət çoxlu Ģeir
yazırlar, lakin görünür ki, onun ilhamı rübai Ģəklinə daha çox
meyl göstərmiĢdir. Bunlar təsdiq edir ki, M.Tərbiyət Məhsətinin
Ģeirlərindən nümunələr olan mənbələrdən bir çoxunu Ģəxsən özü
oxumuĢ və Ģairənin əsərlərinə xüsusi diqqət yetirmiĢdir» [90. 15].
M.Tərbiyət Pur Xətib Gəncəvinin də Ģəxsiyyətinə iĢıq
salmağa çalıĢmıĢdır. O yazırdı: «Pur Xətib, ibn Xətib, Xətiboğlu –
bu üç təxəllüs bir nəfərə aiddir. Pur Xətib özünün aĢağıdakı
Ģeirində qeyd etdiyi kimi, Gəncə Ģəhərinin məĢhur alimlərindən
olmuĢdur. ġeir aĢağıdakıdır:
Könül Nəhmətova
80
Yüksək ailədən bir gənc idim Gəncədən,
Təfsir və fiqh elmini öyrənmiĢəm tamam.
Gah mücadilə, gah da mübahisə edir,
Təfsirdə mahir, nitqdə olmuĢam xoĢ kəlam.
Məni gətirmiĢdir bu yerlərə xam Ģərab,
Belə iĢlər çox edir Ģərab, olarsa xam [88. 268].
Göstərdiyimiz nümunə onu təsdiq edir ki, Məhəmmədəli
Tərbiyət yaradıcılığını öyrəndiyi Ģairlərin həyatını da müxtəlif
tərəflərdən öyrənməyə çalıĢaraq onlar haqqında mümkün qədər
çox bilgi vermək istəyir.
Ədəbi irs tariximizə ilk poemanın yaradıcısı kimi daxil olan
Xaqani ġirvani «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində «fars
dilində inci tək Ģeirlər yaradan söz ustalarından və Azərbaycanın
görkəmli, məĢhur alimlərindən» biri kimi tanıdılır. M.Tərbiyət
Ģairin Ģəxsiyyətini, ictimai mövqeyini belə açıqlayır: «O, öz
dövründə ġirvan Ģahları, Azərbaycan atabəyləri, XarəzmĢahlar,
Ġraq səlcuqiləri və Bağdad xəlifələrinin yanında böyük hörmət və
etibar sahibi olan etibarlı Ģəxsiyyətlərdən idi və onların mədhində
bir çox Ģeirlər qoĢmuĢdu. O, hicri qəməri VI (XII) əsrdə yaĢayan
məĢhur vəzirlər, əmirlər, alim və ədiblər, söz ustaları ilə yazıĢaraq
mübahisələĢmiĢ və onların bəzisini mədh etmiĢdir» [88. 358].
M.Tərbiyət Xaqaninin həyat haqqında verdiyi bilgilərdə
Abbasqulu ağa Bakıxanovun «Gülüstani-Ġrəm», ƏbdürrəĢid
Bakuvinin «Təlxisül-asar» (Əsərlərin xülasəsi) əsərlərinə istinad
etmiĢdir. Tərbiyət «Gülüstani-Ġrəm» əsərinin müəllifinin Xaqani
ġirvaninin h.q. VI (XII) əsrin əvvəllərində ġamaxının yuxarı
tərəfində yerləĢən Məlhəmli kəndində dünyaya gəldiyini qeyd
etdiyini yazır [88. 358]. Qafar Kəndli Herisçi Xaqani ġirvaninin
həyat və yaradıcılığına həsr etdiyi geniĢ elmi tədqiqat əsərində
Xaqaninin Məlhüm kəndində doğulması ilə bağlı mülahizələrin
kökünün olmamasını sübut etməyə çalıĢır: «Abbasqulu ağa bu
fikri söylərkən hansı mənbəyə söykəndiyini qeyd etməmiĢdir. Bu
yanlıĢlıq Abbasqulu ağa Qüdsinin əli ilə yazdığı düĢünülən
Dostları ilə paylaş: |