Азярбайъан милли елмляр академийасы

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 
 
 
87 
Çünki  təzkirə  fars  dilində  yazılmıĢ,  əsərə  daxil  olan  Ģeir  nümu-
nələri farsca qəzəl və qəsidələrdən seçilmiĢdirsə də, müəllif XIX 
əsrin yalnız türk dilində yazmıĢ olan bir sıra Ģairləri haqqında qısa 
da olsa, məlumat vermiĢ, əsərinə türkcə yazılmıĢ qəzəllərdən bir-
iki  nümunə  də  daxil  etmiĢdir.  Yuxarıda  adları  çəkilən  Ģairlərin 
tərcümeyi-halına  nəzər  saldıqda  isə  məlum  olur  ki,  onlar 
həyatlarının  mühüm  hissəsini  Türkiyədə  keçirmiĢlər.  Müəllif  bu 
Ģairlər  haqqında  məlumatı  Anadolu  təzkirələrindən  almalı  idi. 
«DaniĢməndani-Azərbaycan»  təzkirəsinin  yazılmasında  isə 
onlardan  istifadə  olunmamıĢdır.  Həmçinin,  Xəlifə  haqqında  ilk 
məlumatı  müasiri  olan  Bağdadlı  Əhdi  1563-cü  ildə  bitirdiyi 
«GülĢənüĢ-Ģüəra» təzkirəsində vermiĢdir [7.487]. «DaniĢməndani-
Azərbaycan»  təzkirəsində  istifadə  olunan  ədəbiyyatlar  içərisində 
adı  çəkilən  əsəri  görmürük.  Ona  görə  də  həmin  Ģairlər  müəllifin 
diqqətindən kənarda qalmıĢdır. 
Təzkirədə  XIII-XIV  əsrlər Azərbaycan  ədəbiyyatının digər 
bir mərhələsi isə geniĢ və ətraflı öyrənilmiĢdir. Əvhədi Marağalı, 
Arif  Ərdəbili,  Əssar  Təbrizi,  ġah  Qasım  Ənvar  haqqında 
təzkirələrin  verdikləri  bilgilərin  məcmusu  «DaniĢməndani-
Azərbaycan»da  toplanaraq  oxucularının  mütaliəsinə  verilmiĢdir. 
Tərbiyət  Əvhədinin  adının  Rüknəddin  olduğunu  qeyd  edir  və 
məxəz  göstərmir.  Təzkirəyə  görə,  o,  təsəvvüf  təriqəti 
baĢçılarından  olmuĢ və əsli Azərbaycanın Marağa Ģəhərindəndir. 
Ömrünün  çox  hissəsini  Ġsfahanda  keçirdiyi  üçün  onu  isfahanlı 
bilmiĢlər  [88.  119].  Tərbiyət  «Sühufi-Ġbrahim»  təzkirəsinə 
əsaslanaraq Əvhədinin təxəllüsünün əvvəllər Safi olduğunu, ġeyx 
Əbu Hamid Əvhədəddin Kirmani ilə (vəfatı h.q. 634/1236) yaxın 
olduqdan  sonra  isə  Əvhədi  təxəllüsünü  götürdüyünü  yazır. 
Tərbiyət Əvhədinin «Dəhnamə» poemasının h.q. 706 (1306) - cı 
ildə Xacə Nəsirəddin Tusinin adına, «Cami-cəm» məsnəvisini isə 
h.q. 733 (1332)  - cü  ildə  Sultan Əbu  Səid  üçün nəzmə çəkdiyini 
söyləyir. Təzkirədə Əvhədinin 15 min beyt qəsidə, qəzəl, qitə və 
tərcibəndlərindən ibarət divanı olduğu da bildirilir [88. 119.120]. 
«Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi»ndə  Tərbiyətin  Əvhədi 

---

Könül  Nəhmətova   
 
 
88 
haqqında verdiyi məlumatlar «müfəssəl, dürüst və qiymətli» hesab 
olunur  və  qeyd  olunur  ki,  «onun  verdiyi  məlumatlardan  anlaĢılır 
ki, o, Ģairin ədəbi irsi ilə mükəmməl tanıĢ olmuĢdur» [5. 233]. 
Görkəmli ədəbiyyatĢünas Qulamhüseyn Beqdeli Tərbiyətin 
verdiyi  bilgilərə  münasibət  bildirərək  yazırdı:  «Tərbiyət  qısa  da 
olsa,  Ģairin  haralı  olması,  həyat  və  yaradıcılığı  haqqında  düzgün 
məlumat  vermiĢ,  əvvəllər  «Safi»  təxəllüsü  ilə  yazıb-yaratmasını 
da qeyd etmiĢdir. Lakin o da keçmiĢ təzkirəçilər və tarixçilər kimi 
Ģairin  Kirmana  gedib  ġeyx  Əbuhamid  Əvhədəddin  Kirmani  ilə 
görüĢüb ona iradət yetirməsindən və elə bu münasibətə görə özünə 
Əvhədi təxəllüsünü seçməsindən danıĢır. Halbu ki, Ģair əsərlərinin 
heç  birində  bu  haqda  bir  kəlmə  də  olsun  qeyd  etməmiĢdir» 
[16.25].  
Təzkirəçilərin  və  ədəbiyyatĢünasların  bir  çoxu  Ģairin  adını 
Əvhədəddin qeyd etmiĢlər. Lakin heç bir məxəzə istinad etmədən 
M.Tərbiyət,  eləcə  də  «Ġslam  ensiklopediyası»,  «Ġran  yazıçısı 
Hüseyn  Peyman  Ģairin  adının  Rüknəddin  olduğunu  göstərirlər. 
Q.Beqdeliyə  görə,  Ģairin  adının  Rüknəddin  yaxud  da  Əbu  Turab 
Miniməddin  qeyd  olunması  səhvdir;  əslində  isə  Ģairin  adı 
Əvhədəddin  olmuĢdur.  Çünki  bir  çox  qədim  mənbə  və 
təzkirələrdə  müəlliflər  onun  adını  Əvhədəddin  yazıblar.  Digər 
mühüm  və  rəddedilməz  sənəd  Ģairin  hazırda  mövcud  olub  tarixi 
bir abidə kimi saxlanılan qəbir daĢıdır[16.35]. 
Tərbiyət Arif Ərdəbili haqqında qısa məlumat verərək onun 
Sultan  Üveysin
*
  müasiri  olduğunu,  ġirvanĢah  Keykavusun
**
 
dəvətilə ġirvana gəldiyini, orada Ģahın oğlunun tədris və təlimi ilə 
məĢğul olduğunu göstərir. Daha sonra isə əsərin giriĢ hissəsindən 
Fərhad  və  onun  oğlanları  tərəfindən  yaradılmıĢ  gözəl  memarlıq 
əsərlərini təsvir edən parça misal gətirilir [88. 26-27]. 
                                                           
*
 Təbrizdə hakim olan Cəlayiri hökmdarı Üveys Bahadır xan (1356-1374) 
nəzərdə tutulur. 
**
 Kavus Keyqubad 1346-1372-ci illər arasında ġirvanda hakimiyət baĢında 
olmuĢdur. 
 

---

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 
 
 
89 
NüĢabə  Araslıya  görə,  burada  poemanın  birinci  hissəsinin 
bitmə  tarixini  bildirən  aĢağıdakı  sətirlər  bütün  əsərin  qurtarma 
tarixi  kimi  göstərilir:  «Hicrətdən  eyn,  əlif  və  dal  keçmiĢ  seĢənbə 
günü yayın axırı və ilin əvvəli idi». NüĢabə Araslı belə bir ehtimal 
irəli  sürür  ki,  ola  bilsin,  Tərbiyət  əsərin  yalnız  birinci  hissəsi  ilə 
tanıĢ  olmuĢdur.  Təzkirədə  «Fərhadnamə»  haqqında  yuxarıda 
göstərilənlərdən  əlavə  heç  bir  qeyd  olmadığından  müəllifin  əsər 
ilə nə dərəcədə tanıĢ olmasından qəti danıĢmağı çətinləĢdirir. 
NüĢabə  Araslı  «Fərhadnamə»  poemasının  ġirvanĢah 
Kavusa  ithaf  olunması  haqqında  Tərbiyətin  fikrini  təkzib  edərək 
yazır  ki,  əslində  poema  Təbriz  hökmdarı  Sultan  Üveysə  ithaf 
olunmuĢdur.  Görkəmli  tədqiqatçı  alim  NüĢabə  Araslı  Tərbiyətin 
bu  yanlıĢlıqlarına  baxmayaraq  təzkirədə  verilən  bilgilərin  Azər-
baycan ədəbiyyatında Arif Ərdəbili və onun poeması haqqında ilk 
məlumat  verən  etibarlı  mənbə  kimi  qiymətləndirərək  yazır  ki, 
poemadan  nümunə  gətirilən  həmin  parça  uzun  müddət  əldə 
olmayan  «Fərhadnamə»  əsəri  haqqında  təsəvvür  yaradan  yeganə 
nümunə kimi ədəbiyyat və həmçinin tarix üzrə tədqiqat iĢlərində 
istifadə  edilmiĢdir».  Arif  Ərdəbili  haqqında  «Müxtəsər 
Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi»  kitabındakı  məlumatların  əsasını 
M.Tərbiyətin əsərində yazılanlar təĢkil edir [34. 116-119]. 
M.Tərbiyətin  verdiyi  qiymətli  məlumatlardan  biri  də 
«Fərhadnamə»  əsərinin  yeganə  nüsxəsinin  Ayasofiya  muzeyi 
kitabxanasında  3335  Ģifrə  altında  saxlanmasıdır.  Müəllif  özü  bu 
nüsxəni görmüĢ və Ģeir parçasını oradan götürmüĢdür. 
M.Tərbiyət Əssar Təbrizi və ġah Qasim Ənvarın  Ģəxsiyyəti 
və  yaradıcılığı  haqqında  da  sələflərindən  daha  artıq  dərəcədə 
təsəvvür yarada bilmiĢdir. 
Təzkirədə XIII-XIV əsrlərin görkəmli Ģairləri ilə yanaĢı bir 
sıra  məĢhur  alimlərin,  ariflərin  və  digər  sənət  adamlarının  da 
ədəbi-bədii  yaradıcılığı  iĢıqlandırılmıĢdır.  Məsələn,  Bədi, 
Qiyasəddin  Röcəc,  Qütbəddin  Ətiqi,  Əbdülqadir  Maraği, 
Əbdülqahir  Hərrani  DiməĢqi,  Əli  Badamyarlı  Tufarqanlı,  Ətiqi 
Təbrizi, Nəimi Təbrizi, HinduĢah Naxçıvani, Mahmud ġəbüstəri, 

---