Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
93
Səndən özgə yarım olsa ey pərivəĢ simtən,
Görüm olsun o qəba əynimdə pirahən kəfən.
Çıxmaya sevdayi-zülfün baĢdan, ey məh, yüz il,
Üstüxani-kəlləm içrə tuta əqrəblər vətən [88. 381].
Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli ədəbi simalarından
olan Məhəmməd Füzuli təzkirədə layiqincə qiymətləndirilməmiĢ,
Ģairin dəyərli əsərlərindən bəhs olunmamıĢ, yalnız Molla Hüseyn
KaĢifinin «RövzətüĢ-Ģühəda» (ġəhidlər bağı) əsərini türk dilinə
çevirərək ona «Hədiqətüs-süəda» (XoĢbəxtlər bağı) adı verdiyi
qeyd olunmuĢdur [88. 354]. Doğrudur, Firidun bəy Köçərlidən
fərqli olaraq
*
M.Tərbiyət Füzulinin milli mənsubiyyətini düzgün
müəyyənləĢdirsə də, onun dahi Ģairə münasibətində M.F.Axun-
dovun fikirlərinin təsiri duyulur. M.Tərbiyətin Ģairin əsərləri
haqqında danıĢmadan «Füzuli Məhəmməd ibn Süleyman»
bəhsinə əlavə etdikləri də fikrimizi təsdiq edə bilər: «Qeyd etmək
lazımdır ki, bu kitab (Hədiqətüs-süəda» - K.N.) yazıldıqdan sonra
minbərlərdə növhə oxuyanlar bu kitabda olan Ģeirlərdən
oxuyurdular. Buna görə də növhə oxuyanlara rövzəxan adı
verilmiĢdir. Bir müddətdən sonra bu kitabdan Ģeir oxumaq
tərgidilmiĢ, lakin rövzəxan adı qalmıĢdır. Ġbn Kəsir ġamlı hicri
qəməri 352 (963) -cü il hadisələrini nağıl edərkən Zəhəbinin
dilindən qeyd edir ki, məhərrəm ayının ilk on günündə SeyidüĢ-
Ģühədaya matəm saxlamaq, qara geymək, küçə-bazarda qara
parçalar çəkmək, dükanları bağlamaq, aĢura günü xörək biĢirməyi
qadağan etmək mərasimi ilk dəfə Bağdadda Müizzüdövlə
F.Köçərli Füzulini haq Ģairi hesab etmiĢ, sadəcə türk Ģairlərinin ustadı
olduğu üçün ona öz əsərində yer ayırmıĢ və bu barədə yazmıĢdır: Molla
Məhəmməd Bağdadi türk Ģairlərinin babası hesab olunur. Ona binaən,
Azərbaycan Ģüəra və üdəbasından bəhs edib də, onların sərvəti və piĢrəvi
məqamında olan Füzulinin ismi Ģəriflərini zikr etməmək bir növ haqqa və
əməyi itirmək kimidir. (Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild. 1978, səh.84).
Könül Nəhmətova
94
Deyləmi tərəfindən icra edilmiĢdir. Bu mərasim Toğrul Səlcuqinin
Bağdadda taxta oturmasına və Deyləmilər dövlətinin süqutunadək
bütün müsəlman ölkələrində keçirilirdi. Kərbəla çölünün Ģəbihini
göstərmək mərasimi də I ġah Təhmasib dövründən, hicri qəməri
960 (1552) - ci ildən baĢlanmıĢdır» [88. 354-355]. Əlbəttə ki,
M.Tərbiyət ən azı Sadiqi ƏfĢarın «Məcməül-xəvas» təzkirəsi ilə
tanıĢ idisə, Füzuli haqqında bu qədər məlumatsız ola bilməzdi. Bu
dəlil isə bizi sövq edir ki, «DaniĢməndani-Azərbaycan» əsərindəki
Füzuli bəhsini müəllifinin məlumat azlığının deyil, Ģairə yanlıĢ
münasibətinin nəticəsi kimi qəbul edək. Nazif Qəhrəmanlı da
Tərbiyətin Füzuliyə laqeyd münasibətinin təəccüb doğurduğunu
qeyd edir [37. 57].
Təzkirədə XV-XVI əsr Ģairlərinə həsr olunmuĢ məqalələri
nəzərdən keçirdikcə belə nəticəyə gəlirik ki, Tərbiyət bu dövrlərin
ədəbi mənzərəsini qismən yaratmağa nail olmuĢdursa da, ədəbi
prosesin Azərbaycan bədii-estetik fikir tarixindəki əhəmiyyətini
müəyyənləĢdirə bilməmiĢdir.
XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycanda baĢ verən tarixi
hadisələr Ģeirin, sənətin qarĢısında daha yeni və mühüm vəzifələr
qoyur. Ölkənin iki əsrə yaxın bir müddətdə müharibə meydanına
çevrilməsi, xalqın istiqlaliyyət uğrunda apardığı mübarizə
ədəbiyyatda da öz əksini tapır, vətənpərvərlik və qəhrəmanlıq
motivlərinin qüvvətlənməsinə, yeni xalq qəhrəmanlıq dastan-
larının yaranmasına səbəb olur. Eyni zamanda xarici iĢğala qarĢı
Zaqafqaziya xalqlarının birgə mübarizəsi ədəbiyyatda xalqlar
dostluğu motivlərinin geniĢlənməsinə, nisbətən inkiĢaf etməsinə
səbəb olur. Bu əsərlərdə də keçmiĢdə olduğu kimi məhəbbət
mövzusu ədəbiyyatda yer tutur, azadlıq hissləri ilə əlaqədar olaraq
tərənnüm edilir. Eyni zamanda XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan
ədəbi dili yad təsirlərdən daha çox təmizlənir, Ģifahi xalq
ədəbiyyatı və canlı danıĢıq dili hesabına zənginləĢir. Xalq
ədəbiyyatının müsbət təsiri nəticəsində ədəbiyyatda realizm
ünsürləri qüvvətlənir. Xüsusilə XVIII əsrdə gedən daxili
vuruĢmalar, üsyanlar və xarici iĢğala qarĢı mübarizə ədəbiyyatda
Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
95
yeni bir Ģəkildə öz ifadəsini tapır. Hadisələri olduğu kimi əks
etdirmək meyli güclənir ki, bu da tarixi mənzumələrdə və realist
Ģeirdə öz ifadəsini tapır. Beləliklə, bu iki əsr Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinə yeni bir mərhələ kimi daxil olur.
ġah Abbasın Azərbaycanı istila etdiyi, ölkəyə divan tutduğu
illərdə alim, Ģair və sənət adamlarının vəziyyəti çox ağırlaĢır.
Böyük sürgün illərində belə görkəmli Ģəxsiyyətlərin çoxu Ġsfahana
köçürülür. ġah Abbasın apardığı siyasətdən narazı qalan Ģair və
alimlərin müəyyən hissəsi öldürülür, imkan tapanlar isə Hindista-
na qaçmağa məcbur olurlar. «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirə-
sində Təbrizdən Ġsfahana köçürülən, qaçıb Hindistanda yaĢamağa
baĢlayan bir çox Ģairlər haqqında qısa məlumatlar verilmiĢdir. Mə-
sələn, ġakir Məhəmmədqulubəy, Vahid Molla Rəcəbəli, Nadir
Kəbləli, Zahid, Hali, HəĢri Təbrizi, Arif, Abdulla Əfəndi, Ġbrahim
Ordubadi, Mirzə Sadiq Ordubadi və b. Tərbiyət bu Ģairlər haqqın-
da məlumatı əsasən Mirzə Tahir Nəsrəbadinin təzkirəsindən, Tağı
KaĢaninin «Xülasətül-əĢar» və XoĢgunun «Səfinə» əsərindən və
Səməi Ġsfahaninin təzkirəsindən almıĢdır.
Tərbiyət Ġbrahim Ordubadi haqqında yazırdı: «Ömrünün
ortalarında o, ġahcahan padĢahın (h.q. 1037-1067/1627-1657) baĢ
vəziri olan Nəvvab Cəfərxanın oğlanlarının müəllimi olmuĢdur.
Ġbrahim Ordubadi burada böyük sərvət toplamıĢ, ancaq topladığı
sərvəti tezliklə puça çıxarıb yoxsul paltarında Ġsfahan Ģəhərində
vəfat etmiĢdir» [88. 165].
Müəllif Ģairin üç rübaisi ilə təzkirəsini bəzəmiĢdir. Bu
rübailərdən biri isə Ģairin vətən həsrətini ifadə edir.
Hindistan becərmiĢ olsa da məni Ģəkərlə, südilə,
Çıxarmı könüldən haq, mənə öz məhəbbətilə.
UĢaq mehriban dayədən belə süd əmmiĢ olsa da,
Yayındıra bilməz dayə anasından öz südüylə [88. 166].
Təzkirədə XVII əsrin Ģairlərindən olan Saib Təbrizinin
həyat və yaradıcılığına geniĢ yer verilmiĢdir. M.Tərbiyət, bundan
əlavə, «RiĢaləyi-qərni-hədiəĢər» əsərində, eləcə də, Təbrizdə çıxan
Dostları ilə paylaş: |