Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
111
Mütəxəssislər müəmmanı elm kimi təlim etmiĢlər [106. 435].
«DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsinin ehtiva etdiyi poetika
məsələlərini öyrənərkən müəmmanı hələ XV-XVI əsrlərdə də
aparıcı bir janr kimi görürük.
Orta əsr poeziyasının janrlarından biri olan «lüğəz» də
təzkirədə diqqətəlayiq, maraqlı bir janr kimi qiymətləndirilmiĢdir.
ġairlərin lüğəz yazmaq bacarığı xüsusi vurğulanmıĢdır. Məsələn,
«Ziyai»
*
bəhsində deyilir: «Mövlana Ziyai gənc yaĢlarında təhsil
almaq üçün Xorasana və Herata getmiĢ, zehninin itiliyi və
düĢüncəsinin incəliyi nəticəsində orada Ģöhrət qazanmıĢdır.
ġeшrlərinin çoxu lüğəz janrındadır» [88. 156].
«Lüğəz» müəyyən mənada «müəmma»ya oxĢasa da, onları
qarıĢdırmaq olmaz. RəĢidəddin Vətvata görə, «lüğəz»
müəmmadan sual formasında tərtib olunması ilə fərqlənir [95.
156]. Salman Mümtaz isə bu fərqi belə izah edir: «Müəmma,
ümumiyyətlə, adlara, lüğəz isə hər bir Ģeyə və hər bir mövzuya
aiddir. Lüğəz kəlməsinin farscası «çistan», türkcəsi isə
«bilməcə»dir. Lüğəz türk ədəbiyyatında «nədir ol, bilməm nədir,
aĢıq oldum və nədir» tərkibləri ilə baĢlanır [67. 231].
Məzmun cəhətdən bu janrlara yaxın olan daha bir janr da
«təriz»dir. Müəmma və lüğəz janrında örtülü qalan addırsa, təriz
janrında qapalı qalan məqsəd olur. BaĢqa sözlə desək, təriz janrı
dolayı yolla məqsədi çatdırmaqdır. Təzkirədə «Əbdülqadir Xacə
Kəmaləddin Əbülfəzail ibn Qeybi Hafiz Maraği» məqaləsində bu
janr haqqında yazılmıĢdır:
«Əbdülqadir nağıl edir ki, bir gün mən xəstələndim. Yanıma
həkimlər gəldilər. Onların içərisində ġükufi adlı bir həkim var idi.
Onun haqqında «təriz» Ģivəsində bir neçə beyt qoĢdum və
«Hüseyni» pərdəsində səkkiz zərbli bir mahnı düzəltdim. ġeirlər
aĢağıdakılardır:
*
Ziyai Azərbaycanın söz ustalarından olmuĢdur. Əmir ƏliĢir Nəvainin
Ģagirdi olmuĢdur.
Könül Nəhmətova
112
Həkim, əlac et xəstələrə, aydınlaĢdır sən bizə,
Səndə vardırmı heç mərhəmət, nə deyim sən bilməzə
Əlacım mənim – Ģahı görmək, o aydır mənə dəva,
Bu torpağa qurbandır baĢım, canım yolunda fəda.
ġərbət istədikdə sən dərhal yox cavabı verirsən,
Yox səndə yara üçün məlhəm, dərmanı da bilmirsən.
Çox qanunsuz demə, danıĢma, gəlməz əlindən Ģəfa,
Xəstə Allahdan umur Ģəfa, ancaq ümidi ona.
Mahnı düzəlt, əmr etdin mənə, rədd etmədim onu mən,
Çalıram mahnını sazımla, eĢit sən öz ağzımdan.
Əbdülqadirə Qadir Ģəfa versə, əcəb yox onda,
Heç də Ģübhəm yoxdur, Qadirin Ģəfası var Quranda. [88.93].
Bu Ģeir bir hadisəyə iĢarədir: Belə rəvayət olunur ki,
Teymur 1386-cı ildə Azərbaycanı Cəlayirlilərdən aldığı zaman
Sultan Əhməd Cəlayirin müəllimi olan Əbdülqadiri Səmərqənd
sarayına göndərdi. Sonra Xoca Əbdülqadir Teymurun
oğullarından MiranĢah Mirzəyə nədim və sarayına baĢ musiqiçi
oldu. Bir gün Əbdülqadir Təbriz sarayından Miran-ġahın
yanından qaçdı. Bağdada, əvvəlki məmduhu sultan Əhməd
Cəlayirin yanına getmək istədi. Bu Teymurlulara xəyanət etmək
idi və o çağda cəzası edam idi. Lakin Əbdülqadirin Təbrizdən
fərariliyinin səbəbləri də vardır. Teymur MiranĢ ahın üç nədiminin
Təbrizdə asılmaları üçün fərman yollamıĢdı. Rəvayətə görə,
asılmasını əmr etdiyi üç Ģəxs arasında Mövlana Qütbüddin Nayi
adlı musiqiçidən baĢqa Əbdülqadir də varmıĢ. MiranĢahın səfehcə
yaĢayıĢı atası Teymuru sərt tədbirlərə sövq etmiĢdi. Bağdada
qaçmaq istəyən Əbdülqadir yaxalanıb Teymurun hüzuruna
gətirilir. Daha doğrusu, Teymur keçərkən onun nəzər diqqətini
çəkmək üçün cəhd göstərdiyi ehtimal olunur. Xondəmirin
yazdıqlarından belə anlaĢılır ki, «Quran»dan fövqəladi bir səslə bir
neçə ayət oxumasıyla Teymur onu əfv etmiĢ və Səmərqənd
sarayında baĢ musiqiçilik məqamına təyin etmiĢdi [116. 15-17].
Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
113
Təzkirədə Qivami Mütərrəzi Qivaməddin Əhmədin yaradı-
cılığının sənətkarlıq xüsusiyyətləri üzərində də ətraflı dayanılmıĢ-
dır: «Mövlana Qivami irfan, moizə və bədii mövzularda bir çox
Ģeirlər qoĢmuĢ, Ģeir sənətində və yaradıcılıqda ustad olmuĢdur.
Deyilənlərə görə, onun divanı yeddi min beytdən ibarətdir. Qızıl
Arslanın mədhində dediyi «Bədaiyül-əshar fi sənayeil-əĢar» (ġeir
sənətində ən gözəl sehrlər) adlı «Raiyyə» mənzuməsi onun ən
yaxĢı qəsidələrindən və yüz beytdən ibarətdir» [88. 64]. Azərbay-
can ədəbiyyatĢünaslığında Qivaminin ən qiymətli əsərlərindən biri
kimi dəyərləndirilən «Raiyyə» qəsidəsində Qivami ġərq Ģeirinin
bütün poetik obrazlarını məharətlə iĢlətmiĢdir [11. 46]. M.Tərbiyət
də bu qəsidədə «Hüsnüt-təxəllüs» və «Təzəlzül» adlanan bədii
janrlardan da istifadə olunmasından danıĢmıĢdır. AĢağıdakı Ģeir bu
janrdadır:
Bazarımı ürək qəmi etmiĢsə kasad,
ġahın mədhi bazarımı etmiĢdir rəvad.
Əli, ürəyi də Ģahdır bu Qızıl Arslan,
Əli-say bilməz, ürəyi-düĢmən tanıyan.
«Hüsnüt-təxəllüs» janrının izahını RəĢidəddin Vətvat belə
vermiĢdir: «Bu janrın məğzi ondadır ki, Ģair gözəlin hüsnünün
vəsfindən və yaxud baĢqa motivdən incə üsulla hiss etdirmədən
məmduhunun mədhinə keçir [95. 120]. «Təzəlzül» sözünün lüğəvi
mənası isə titrək deməkdir. Poetikada isə «təzəlzül» Ģairin eyni
Ģəkil, lakin hərəkənin dəyiĢməsilə müxtəlif mənaya malik olan
sözləri iĢlətməsinə deyilir. BaĢqa sözlə, Ģairin hərəkələri dəyiĢmək
hesabına Ģəkilcə eyni kökdən əldə etdiyi sözləri fikrin aydınlığı
naminə yerinə görə iĢlətmək bacarığıdır. Bununla da Ģair «mədhi»
(«tərifi») «qədhə» (töhmətə) çevirə bilər [40. 92].
Təzkirədə nümunə göstərilən Ģeirlərin bir çoxu da
«maddeyi-tarix» janrındadır. Klassik ġərq ədəbiyyatında müəyyən
ictimai və təbii hadisələrə, görkəmli Ģəxslərin təvəllüd və vəfatına,
qalaların, tarixi abidələrin tikiliĢinə və s. dair maddeyi-tarixlər
Dostları ilə paylaş: |