Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
15
etdiyindən bu ölkələrin XX əsr ədəbiyyatĢünaslığında Azərbaycan
təzkirələrinin öyrənilməsi və tədqiqi təsadüfi deyildir.
Agah Sirri Ləvəndin «Türk ədəbiyyatı tarixi»nin I cildində
(1984) və Nihad Sami Banarlının «Rəsimli türk ədəbiyyatı tari-
xi»nin I cildində (1987) Azərbaycan təzkirələrindən Sami Sam
Mirzənin «Töhfeyi-Sami», Sadiq bəy Sadiqinin «Məcməül-xə-
vas», Əhdi Bağdadinin «GülĢənüĢ-Ģüəra», Seyid Əzim ġirvaninin
«TəzkirətüĢ-Ģüəra»sının quruluĢu və əhatə etdiyi Ģairlər haqqında
ümumi məlumatlar əldə edirik. Bu əsərlərdə və Əhməd Qabaqlı-
nın «Türk ədəbiyyatı» (1994) kitabında Əhdi Bağdadinin «GülĢə-
nüĢ-Ģüəra»sı türk təzkirəsi kimi anılmıĢdır. Türk mənbələrində Se-
yid Əzim ġirvaninin təzkirəsi yalnız türk dövlətlərini əhatə etdiyi
üçün xüsusi bir hadisə kimi qarĢılanır. Ayrıca olaraq ədəbiyyatĢü-
naslıq terminləri lüğətlərində
*
və ədəbiyyat ensiklopediyaların-
da
**
da Azərbaycan təzkirələrindən bəhs olunmuĢdur.
Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığında XX əsrin ikinci yarısın-
dan baĢlayaraq təzkirələrin öyrənilməsi sahəsində aparılan tədqi-
qat iĢləri bu gün də davam etdirilməkdədir.
1.2. Azərbaycanda təzkirəçilik ənənəsi: ilkin qaynaqlar
və tədqiqatlar
Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığında təzkirə elmi-ədəbi əsər
kimi qiymətləndirilmiĢdir. Bu fikrin nə dərəcədə doğru olmasını
müəyyənləĢdirmək üçün ilk növbədə ədəbi və elmi əsər anlayıĢını
açıqlamaq lazım gəlir. Ədəbi əsər deyincə, oyandırdığı estetik
duyğularla insanı xoĢlandıran, ruha və zövqə səslənən sənət əsəri
anlaĢılır. Doğrudan da, öyrətmək məqsədiylə yazılmaması və sə-
nət qayğısını daĢıması ədəbi əsərin baĢlıca xüsusiyyətlərindəndir[
107. 3].
*
Maarifə Hacıyeva, Celal Tarahçı. Azerbaycan Edebiyat Terminleri
sözlüğü. Ġstanbul, 1999.
**
Türk dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. «Tezkire» maddesi.
Könül Nəhmətova
16
Elm isə dindən, incəsənətdən fərqli olaraq öz məlumatları-
nın həqiqiliyi və dürüstlüyünü sübut edən obyektiv, məntiqi bilik-
lər sistemidir. Elm elməqədərki təfəkkürə xas olan empirik və adi
Ģüur səviyyəsindən fərqlənir. Elmin strukturu elmə daxil olan bilik
sisteminin mürəkkəbliyi ilə xarakterizə olunur. Elmin ictimai
funksiyası insanlara təbiət, cəmiyyət haqqında biliklər vermək, on-
larda elmi dünyagörüĢü formalaĢdırmaq və hərtərəfli inkiĢaf etmiĢ
Ģəxsiyyət yetiĢdirməkdir. Məlum olduğu kimi, ədəbiyyatĢünaslıq
elmi də hələ lap qədim dövrlərdən yaranıb formalaĢmağa
baĢlamıĢdır. Avropada sənət və ədəbiyyat konsepsiyaları Qədim
Yunanıstan və Romada yaranmıĢdır (Aristotel, Platon, Horatsi və
b.). Qədim dövrlərdə ġərqdə də (Çin, Hindistan, ərəb ölkələri, Ġran
və s.) bədii üslub, forma, sənətkarlıq və poetik janr problemləri
öyrənilmiĢdir. Azərbaycanda isə ədəbiyyatĢünaslığın rüĢeymləri
hələ orta əsrlərin ilk mərhələsində Xətib Təbrizi yaradıcılığı ilə
baĢlamıĢdır. Təzkirələrdə, habelə səyahətnamə, qamus və s. əsər-
lərdə də ədəbiyyatĢünaslığın ünsürləri vardır; bunlarda yazıçıların
həyatı haqqında məlumat verilir, əsərlərindən nümunələr gətirilir,
onların yaranma tarixi, süjeti haqqında danıĢılır, hətta bəzən janr
və üslub məsələlərinə də toxunulurdu. Bütün bu keyfiyyətlər təz-
kirənin elmiliyinə dəlalət edir. Ərəb ədəbiyyatĢünaslığında ilkin
formasında elmi əsər kimi yaranan təzkirələr orta əsrlərdə Ġran təz-
kirəçilik məktəbində ədəbi xüsusiyyətlər qazanmıĢdır. Bu isə Ģair-
lər haqqında olan məlumatın azlığından irəli gələn bir cəhət idi.
Əlində elmi faktlar olmayan təzkirəçi bədiiliyə meyl etmək məc-
buriyyətində qalmıĢdır. Orta əsrlərdə yaranan türk təzkirələrinin
də nəsr dilinin ədəbi üslublarından olan münĢəat, mürəssə kimi
ahəngli yazı qaydaları ilə yazılması onları ədəbi əsər kimi qiymət-
ləndirməyə əsas verir. Bir çox təzkirələrdə divan ədəbiyyatının ün-
sürlərindən - tövhid, nət, fəxriyyədən də istifadə olunmuĢdur. Türk
alimi Agah Sırrı Levend təzkirələrin elmi-ədəbi janr olaraq xüsu-
siyyətlərini belə səciyyələndirmiĢdir: Təzkirələr bir məsləkdən
yetiĢmiĢ Ģəxslərin bioqrafiyalarını bir arada toplayan əsərlərdir.
ġəxsləri xatırlamağa yaradığı üçün bu kimi əsərlərə «təzkirə» adı
Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
17
verilmiĢdir. Bunlara mövzularına görə «təzkirətüĢ-Ģüəra», «təzki-
rətül-övliya», «təzkirətül-xəttatin» deyildiyi kimi, əhatə etdiyi
Ģəxslərə görə ayrı adlar da verilir. Təzkirələrdə Ģəxslərin qısaca
bioqrafiyaları verilir, rəsmi həyatdakı vəzifələri və qazandıqları
mövqelər bildirilərək Ģeirlərindən örnəklər verilir. Bu örnəklər
qəzəl və qəsidə mətlələri, qitələr və rübailərdən seçilmiĢ kiçik par-
çalardır. Bütün bir, ya da bir neçə qəzəlin verildiyi də olur. Təzki-
rələrdə Ģairlərin doğum və ölüm tarixləriylə yaĢadıqları yerlər tam
olaraq göstərilmiĢ deyildir. Çox zaman doğum tarixləri göstəril-
mir
*
. Ölüm tarixləri də əksikdir. Bəzisində sadəcə «Sultan Səlim
dövründə fevt oldu», ya da «ömrü vəfa etmədi» kimi cümlələr
yaĢadığı tarixi əvəz etmiĢ, doğum yerləri də «Bursa kurbündən-
dir», «vilayəti-Ģərqdəndir» kimi cümlələrlə qaranlıqda buraxılmıĢ-
dır.
Təzkirələrin ən əksik yönü əsər adlarıdır. Heç bir Ģairin
əsərlərinin adları tam olaraq verilməmiĢdir. Kimisində ancaq bir-
ikisi qeyd edilmiĢ, kimisində isə yalnız «Xəmsə tətəbbu edər»,
«Sahibi kitabi-divandır» deməklə kifayətlənmiĢdir.
«MünĢiyanə»
*
qələmə alınan təzkirələrdə həqiqət üsluba
fəda edilmiĢdir. Bir çox dəyərləndirmələr basma qəlibdir. Tənqid
və təqdirdə qabartmalara yol verilmiĢdir. Çox zaman Ģairlərin hə-
qiqi ədəbi portreti əks olunmamıĢ, Ģəxsiyyəti açıqca göstərilmə-
miĢdir. Dövrün ümumi vəziyyətini kütləvi görmək, ədəbi növlərin
inkiĢafını izləmək qabiliyyəti yoxdur. Bununla belə, təzkirələrdə
Ģəxsləri təsvir edən sətirlər arasında bəzən elə cümlələrə rastlanır
ki, onları oxuyarkən, cəmiyyətin o dövrdəki vəziyyəti açıqca görü-
nür. Təzkirələrin hamısı, əlbəttə ki, eyni əhəmiyyətdə və eyni də-
yərdə deyildir [107.120].
XX əsrin əvvəllərinə qədər ġərq ədəbiyyatı tarixində bugün-
*
ġairlərin doğum tarixləri məlum olmadığına görə bir sıra təzkirələrdə
onların sıralanması ölüm tarixlərinə əsasən aparılmıĢdır. Bu tipli təzkirələrin
«vəfəyat» adı verilmiĢdir.
Ahəngli yazı qaydası
Dostları ilə paylaş: |