Азярбайъан милли елмляр аккадемийасы низами адына ядябиййат институту

96
mütəfəkkir  yazıçı  M.F.Axundzadənin  yaratdığı ədəbi  məktəbə mənsub  idi.  O,
böyük    sələflərinin    bayraqlarını    yüksəklərə qaldıraraq,    həm    Azərbaycan
qəhrəmanlığı    tarixinə öz    adını    qızıl səhifələrlə yazmış,    həm  də elmi-
publisistik    çıxışları    ilə İran    xalqlarının  və Azərbaycan    xalqının    mənəvi
aləminə,  məfkurəvi  inkişafına  faydalı  təsir  göstərmiş,  onları  müstəmləkəçiliyə,
mürtəcelərə,    şah   üsul-idarəsinə,    eyni    zamanda fanatizmə qarşı    mübarizəyə
sövq    etmiş,    beləliklə zəhmətkeş    kütlələri    azadlıq    və milli    istiqlaliyyət
uğrunda    mübarizəyə çalışmışdır.    Xiyabaninin ədəbi    yaradıcılığı    inqilabi
fəaliyyəti  ilə sıx əlaqələdə olduğuna  görə,  onun  publisistikası mövzu və təsir
baxımından həmişə ürəklərə yol    tapmış,    xalqın    mənəvi    qida    mənbəyinə
çevrilmişdir.
Xiyabaninin  publisistikası  onun  ictimai-siyasi  və inqilabi  fəaliyyəti  ilə
üzvi    surətdə bağlı    olmuşdur.    Xiyabani    milli-azadlıq    hərəkatının    İran    və
Azərbaycan    tarixində yeni    dönüş  mərhələsi    olmasını,    tarixi əhəmiyyətini
olduqca    yüksək    qiymətləndirərək,    Səttarxanın    ideyalarını    təbliğ    etmişdir.
Onun  istər  məqalələri,  istərsə də ictimayyət  qarşısındakı  çıxışları,  Azərbaycan
inqilabi  publlisistikasının ən  gözəl  nümunələridir.  Xiyabaninin ədəbi,  ictimai-
siyasi    və inqilabi    mübarizəsinin    ayrı-ayrı    mərhələlərinin  (1905-ci  ildən
başlayaraq  Məşrutə hərəkatı  dövründəki  fəaliyyəti,  1914-cü  ildən  etibarən 1-ci
dünya  müharibəsi  illərindəki  fəaliyyəti  və 1917- ci  ildən  1922-ci  ilə qədərki
fəaliyyəti)  inqilbai  demokratizmə doğru    məfkurəvi    təkamül    yolunun
dinamikasını  izləməyə imkan  verir.
Xiyabaninin  ictimai-siyasi  fəaliyyəti  və publisistikasının    prinsipləri bir
daha təstiqlətdi ki,  o, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xalqının  bəşər  tarixinə
bəxş  etdiyi - möhkəm əqidəli,  humanist  təbiətli,  mətin  və yorulmaz,  iradəli
bir  siyasi-ictimai  xadim, eyni zamanda öz  bədii  istedadı   və elmi  fəhmi ilə
M.F.Axundzadə məktəbinin    davamçıs, ədəbi    fikir    tariximizin görkəmli
simalarından  biridir.
Bütün  bunlar  XX əsrdə Xiyabani  fenomeni  anlayışının  məzmununu  təşkil
etməyə,  ondan  qüdrətli  ictimai  xadim,  müdrik  rəhbər,  istedadlı  bir  publisit

---

97
kimi  bəhs  etməyə, onun  şəxsiyyətini, həyat  və fəaliyyətini  gələcək  nəsillərə
örnək,  təcrübə və mənbə kimi  təqdim  etməyə əsas  verir.
Xiyabaninin    həyatı,    mühiti    və ədəbi    fəaliyyətinin    öyrənilməsi,    onun
çoxcəhətli    fəaliyyətini,    beləliklə
ədəbi-ictimai    fikir    tarixində
böyük
xidmətlərini  aşkara  çıxarır...
İSTIFADƏ  OLUNMUŞ ƏDƏBIYYAT
1. Arif Kəskin. Güney Azərbaycanda milli hərəkatın tarixi təməlləri. «Bakı-
Təbriz» dərgisi, 2006, №7.
2. Arif Səfa. «Qəzəllər». Bakı, 2009.
3. Ağayev    İ. Ədəbiyyat,    mətbuat    və publisisika    problemləri  (Seçilmiş
məqalələr)  Bakı, “Elm” – 2008.
4. Azəroğlu  B.  Xatirələrim.  Dünya  azərbaycanlıları konqresi  kitabxanası -1
Bakı, 2008.

---

98
5. Axundov  N.  Azərbaycan  satira  jurnalları  1906-1020-ci  illər  Azərbaycan
SSR  Elmlər  Akademiyası  Nəşriyyatı, Bakı, 1968.
6. Aristotel. Poetika. Bakı,  Azərnəşr, 1974, 192 s.
7. Azərbaycan ədəbiyyatı    tarixi,  3    cilddə 1c.  Bakı,  Azərb. EA    nəşriyyatı
1960.
8. Azərbaycan ədəbiyyatı    tarixi,  3  cilddə,  2  c.  Bakı  Azərb. EA    nəçriyyatı
1960.
9. Azərbaycan ədəbiyyatı    tarixi,  3  cilddə, 3  c.  Bakı  Azərb. EA    nəşriyyatı,
1957.
10.Bakı-Təbriz. Dünya  azərbaycanlılarının  dərgisi. № 1, Yanvar  2006.
11.Bakı-Təbriz. Dünya  azərbaycanlılarının  dərgisi № 2, Fevral 2006.
12.Cavadzadə M.C.  İnqilab  və əksinqilabçıların  məğlubiyyəti. “Azərbaycan
füqərası”  1919  11  dekabr  nömrə 4.
13.Cavadzadə M.C.  İranın  satılması,  yaxud  18  milyon  füqəranın əsarəti.
14.Cənubi  Azərbaycan əsəbiyyatı  antalogiyası. 3 cilddə 2 c.  Bakı –Elm  1988
15.Cənubi  Azərbaycan ədəbiyyatı antalogiyası. 3 cilddə3c. Bakı-Elm  1988.
16.Güney    Azərbaycan.
Aylıq, bilim, ədəbiyyat    dərgisi.
№1, 1994.
“Qavaldaş”  xeyriyyə cəmiyyəti.
17.Cənubi  Azərbaycan  tarixi  məsələləri.  Bakı,  Elm  1939.
18.Cəlal M .  Xəlilov P. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları.  Bakı,  Maarif,  1988.
19.Əhurp. «Novıy Vostok». №2, 1922.
20.Əhurp. «Revolöüonnıy Vostok», №6 (28), 1934.
21.Əhmədov  T.  Nəriman  Nərimanovun yaradıcılıq  yolu Bakı-Elm-1991.
22.Əhməd V.M.  Mübarizələrdə yaşanmış  ömür  Bakı,  Elm,  1996.
23.Əhməd V.M.  Milli-azadlıq  və milli-demokratik  mətbuat  naminə yaşayan
ömür.  Bakı  Elm  1997.
24.Əliyev  R.  Taleyin  sözü. “MBM”  nəçriyyatı 2008.
25.Əmirov S. Cənubi  Azərbaycan  Milli-Demokratik Ədəbiyyatı  (1942-1990)
Bakı-2000.
26.
«
Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 1976-cı il, 27 noyabr.

---

99
27.H.Abbaszadə.  «Tarixə müasir baxış». «Bakı» qəzeti,  1986,  26 dekabr,  №
297 (8873).
28.Həqqi B.  Milli  hökumətin fədaisi  Səfərxan (32 il  siyasi  həbsdə) Bakı-
“Nurlan”-2001.
29.Köçərli F.  Azərbaycan ədəbiyyatı. 2 cilddə, 1 c.  Bakı, Elm, 1978.
30.Mirzə İbrahimov.  «Cənubi Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat
haqqında». «İnqilab və mədəniyyət». 1947, №4, Bakı.
31.Mehdibəyova    M.    Cənubi    Azərbaycan    mühacirət    nəsri  (1947-1990-cı
illər).  Bakı  “Nurlan” 2007.
32.Məmmədov M. Publisist  sözün  qüdrəti  Bakı,  Yazıçı, 1992.
33.Makulu  P.  Xiyabani (roman)  Yazıçı,  Bakı,  1979.
34.Məmmədquluzadə C.  Xatiratım.  Bakı,  Gənclik, 1975.
35.Məhərrəmli  Q.  Danışır  Təbriz “Nurlan”  nəşriyyatı  Bakı, 2004.
36.Məmmədli  Q.    Xiyabani    (Azərbaycan    xalqının    milli-azadlıq
mübarizəsindən)  Bakı,  Azərnəşr, 1049.
37.Möcüz  M.Ə.  Seçilmiş  şerləri.  Bakı,  Azərnəşr,  1954.
38.Müsəddiq   M.  Cənubi    Azərbaycanda  milli-azadlıq   hərəkatı.   “İki    sahil”
qəzeti  1995  noyabr.
39.Nəbioğlu S.  Bir  ovuc  hədiyyə.  Bakı-2005.
40.Nəbioğlu S.  Səhənd (monoqrafiya)  Bakı,  2006.
41.Novruzov  T.  Sabir Ədəbi  Məktəbi.  Bakı,  Yazıçı,  1992.
42.Nitqi H. Seçilmiş əsərləri.  “Avrasiya  press”  Bakı-2005.
43.Nəbiyev  B.  Firidun  Bəy  Köçərli  (Mənalı  ömürdən  səhifələr)  Gənclik-
Bakı-1984.
44.Novruzov  İ.    Azərbaycan    kartı.    İran    xatirələri. Bakı,    Azərbaycan
ensiklopediyası, 1997.
45.Ordubadi M.S.  “Dumanlı  Təbriz”  Ordubadi  M.S. Seçilmiş əsərləri.  Bakı,
Azərnəşr,  1951.
46.Paşayev    M.C.  Cəlil    Məmmədqulizadənin    sənətkarlıq    xüsusiyyətləri.
“İnqilab  və mədəniyyət”,  Bakı, 1947.

---