Азярбайъан Республикасы
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 kobud surətdə pozmuşlar. Onlar kazaklarla birlikdə sərxoş vəziyyətdə bazar və küçələrdə hay – küyü salır, "xristian əsiri" axtarmaq bəhanəsi ilə evlərə soxulurdular. Bundan başqa Qirbayedovun şaha qarşı saymazayana, dikbaş davranması, şah hərəmxanasının başçısı erməni Mirzə Yaqubu (Markaryanı) öz himayəsinə götürməsi, baş vəzir Allahyar xanın evindən iki erməni qadınını sorğu aparmaq adı ilə səfirliyə gətirərək hətta şahın da xahişini rədd edərək geri qaytarmaması və digər hərəkətlər şəhər əhalisinin hiddətinə səbəb olmuşdur. Bütün bunlar onun faciəsi ilə nəticələnmişdir. Tehranın ruhani başçısının çağrışı ilə yüz mindən artıq əhali Qirbayodov və onun dəstəsinin gizləndiyi səfirlik binası qarşısına toplaşdı. Qibayedovun əmri ilə gözətçilər dinc əhaliyə atəş açdı və bunun nəticəsində çoxlu sayda insan yaralanandı. Rusların atəşi ilə 14 yaşlı bir uşağın ölümü isə əhalinin səbr kasasını daşdırdı. Onlar binaya daxil olaraq Qribayedovu və 53 nəfər səfarətxan sakinini (onların 15 nəfəri erməni idi) öldürdülər. Qirbayedovun və digər iki rusun cəsədi üç gün paytaxt küçələrində atlara bağlyayaraq sürüdüldü və yalnız dördücü günü bir neçə erməni şəhərin kənarına tulanmış cəsədləri götürdülər. Beləliklə Rusiyaın cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda təcavüzkar siyasətin ideolqu olan A. S. Qirboyedov öz cinayətkar əməllərinin qurbanı oldu. Azərbaycan xalqına qarşı müxtəlif dövrlərdə cinayətlər etmiş şəxslər gec – tez öz layiqli cəzalarını alırlar. XIX əsrin əvvəllərində Qribayedovun, XX əsrin axırlarında Polyaniçkonun, Strovoytova və başqalarının faciəsi çoxları üçün ibrət dərsi olmalıdır.(55)
Çar Rusiyası zülmünə qarşı üsyanlar
Çar Rusiyasının ağır ictimai və müstəmləkə zülmü, komendant üsul- idarəsi, məmurların vəzifədən sui - istifadə etməsi XIX əsrin birinci yarsında Azərbaycanın bir çox ərazilərində üsyanların baş verməsinə səbəb oldu. Bunlardan 1830 – cu ilin mayında Güney Dağstan müridlərinin başçısı Şeyx Şabanın üsyana çağrışı ilə başlamış Car – Balakən üsyanını, 1831 – ci ilin martın 5 – də başlamış Mirhəsən xanın başçılıq etdiyi Talış üsyanını və 1837- ci il Quba üsyanını göstərmək olar. Bu üsyanlar içərisində ən güclüsü Quba üsyanı olmuşdu. Həmin ildə Rusiyanın Varşavadakı atlı alayı üçün Quba əyalətindən atlı əsgərlər toplaması haqqında baş komandanın əmri qubalıların səbr kasasını daşdırdı. Başqa əyalətlərdə bir atlının təchizatı yerli əhalinin hesabına 130 - 150 manata başa gəlirdisə, Quba əhalisindən bunun üçün 350 manat tələb olunurdu. Bundan başqa XIX əsrin 30 - cu illərin əvvəllərindən əyaləti idarə edən komendant, polkovnik Gimbutun özbaşınalığı əhalini
hiddətləndirmişdi. Dağlıq Yuxarıbaş mahalı süvari göndərməkdən imtina etdilər. 1837 – ci ilin avqustunda üsyan başladı və tezliklə bütün əyaləti bürüdü. Üsyançılar dağlıların azadlıq hərəkatının başçısı Şeyx Şamil ilə də
56 əlaqə yaratmış və ona məktubla müraciət etmişlər. Şeyx Şamil də Qubalılara cavab göndərərək rus qoşunlarına qarşı döyüşlərə onları ruhlandırmışdı. Üsyançılar Quba əhalisinin çar ordusuna süvarilər verməkdən azad edilməsini, dövlət vergilərini azaldılmasını, komendant Gimbutun vəzifədən götürülməsini və iki mahal naibinin vəzifədən kənar edilərək əyalətdən sürgün olunmasını tələb edirdilər. Üsyanın genişlənməsindən qoxuya düşən hakimiyyət orqanları Gimbutu və iki mahal naibinin vəzifədən azad edib əyalətdən uzaqlaşdırdılar. Lakin üsyançıların əsas tələbi yerinə yetirilmədiyinə görə mübarizə daha da şiddətləndi. Üsyanın ikinci mərhələsi avqust ayında üç dağ mahalında başladı. Kəndli Yarəlinin başçılıq etdiyi üsyançılar 50 nəfərlik qoşun dəstəsini əsir alaraq tərkisilah etdilər. Avqustun 22 - də üsyançılar Xudat məntəqəsini tutdular. Üsyan əyalətin 14 mahalından Buduq mahalı istisna olmaqla 13 - nə yayılmışdı. Üsyanın başçısı Xuluq kəndxudası Hacı Məhəmməd idi. Kəndlilər onu xan elan etmişdilər. Avqustun 30 - da üsyançıların 12 minlik ordusu Quba qalasını mühasirəyə aldı. Qalada rusların cəmi 600 nəfərdən ibarət kiçik qarnizonu olmasına baxmayraq nədənsə üsyançılar qalaya hücum etmək üçün bu əlverişli məqamdan istifadə etməyərək bir müddət gözləməyə üstünlük verdilər. Sentyabrın dördündən beşinə keçən gecə hər biri dörd min nəfərdən ibarət iki dəstə qalaya hücuma keçdi. Üçüncü dəstəyə düşmənə arxadan zərbə endirmək tapşırığı almış Hacı Məhəmmədin yaxın köməkçisi Yarəli başçılıq edirdi. Şəhər əhalisinin köməkliyi ilə Yarəli şəhərə daxil oldu. Lakin güclü müqavimətə rast gələn üsyançılar şəhəri tərk etməyə məcbur oldular. Çar Dağıstan feodalı Məmməd Mirzənin qardaşı Harun bəyin başçılıq etdiyi silahlı dəstəni və Şirvan komendantının təşəbbüsü ilə 1000 nəfərlik milis dəstəsini üsyançılara qarşı göndərdi. Onlar Quba əyalətinə gələrək yerli əhalini qarət etməyə başladılar. Bu xəbər üsyançılar arasında ruh düşkünlüyünə səbəb oldu. Sentyabrın 11- də Hacı Məmməd üsyançıları evlərinə buraxdı, özü isə Dağıstana getdi. Yarəli isə dağlara çəkildi. Quba üsyanı digər kəndli üsyanları kimi kortəbii, dağınıq, qeyri– mütəşəkkil və məhdud xarakter daşıdığına görə məğlub oldu. Buna baxmayaraq bu üsyanın sonrakı proseslərin gedişinə mühüm təsir göstərdi. Üsyan 1840 - cı ildə Zaqafqaziyada inzibati - məhkəmə islahatı keçirilməsi üçün əsas səbəblərdən biri oldu.(56) Sovet dövründə Azərbaycan məktəblərində Rus – Iran müharibələrinin səbəbləri və bu müharibədə iştirak edən tərəflərin məqsədləri şagird və tələbələrə tamamilə yanlış izah olunurdu. Hətta daim belə bir fikir təbliğ olunurdu ki, "Rusiyanın məqsədi bu ərazidə yaşayan əhaliyə firavanlıq gətirmək, onların xahişi ilə bu əraziləri Rusiyayaya birləşməsinə kömək göstərmək, Iranın məqsədi isə təcavüzkarlıq, işğalçılıq idi. Guya rus qoşunları müharibənin gedişində yerli əhalidən taxıl və digər ərzaq məhsullarını pulla alır, Iran əsgərləri isə bu məhsulları zor gücünə əldə edirdilər." Lakin hətta rus mənbələrinin özünün verdiyi faktlar bunun Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|