10
bərqərar olması uğrunda mübarizə aparmaq üçün partiya formasından
istifadə etməyi məqsədəuyğun sayırıq."
Buradan belə çıxır ki, 1990 – cı ilin iyununa qədər sovet
imperiyasına qarşı aparılan mübarizə şüurlu deyil kortəbii olmuş, AXC –
nin təsis konfransında qəbul olunmuş proqram və nizamnamə də bu
kortəbilliyi özündə əks etdirmişdir. Fikrimizcə ŞADP təsisçiləri atdıqları
addımlara haqq qazandırmaq üçün bu cür ifadələr işlətmiş və sonradan
bunun onların özlərinə qarşı çevriləcəyini nəzərə almamışlar.
Sual oluna bilər ki, sovet imperiyasına qarşı mübarizə başa
çatmamış və dövlət müstəqilliyi əldə edilməmiş AXC- nin Moskva
tərəfindən "liberal" adlandırılan qanadının bəzi üzvləri nəyə görə tələsik
partiyalaşmaya meylləndilər və nəya görə yaratmaq istədikləri partiyanın
adını ŞADP qoydular? Yəni bu zaman başlamış prosesi yarımçıq
qoyaraq xalqın diqqətini şimaldan cənuba, yəni Irana yönəltmək nə
dərəcə düzgün idi?
ŞADP – çilərin məntiqindən belə çıxırdı ki, 1990 – cı ilin yayına
qədər baş vermiş proseselər Sovet Ittifaqına qarşı çevrilmiş kortəbii
hərəkat olmuş, bundan sonra hərəkatın şüurlu dövrü SSRI – yə qarşı
deyil, Irana qarşı yönəlməlidir. Bəziləri bu fikrə etiraz edərək deyə bilər
ki, ŞADP – çilər sovet imperiyasına qarşı mübarizəni davam etdirməyin
tərəfdarı idilər. Onda ortaya belə bir sual çıxır ki, nəyə görə partiyanı
ADP yox ŞADP adlandırırdılar. Fikrimizcə şimal sözünün bura salınması
əsas hədəfdən yayınmaq məqsədi daşımışdır ki, bu da 1990 – cı ilin
iyununda Azərbaycan xalqına deyil Moskvaya hava – su kimi lazım idi.
Bəs nəyə görə ŞADP-nin yaranması prosesini başa çatdırmaq
mümkün olmadı və ŞADP – çilər 1992 – ci ilin payızından təcili olaraq
"Müsavat"ı bərpa etməyə üstünlük verdilər? Fikrimizcə bunun əsas
səbəbi ŞADP – çilərin əksinə olaraq xalqın sovet imperiyasına qarşı
mübarizə əzminin güclü olması idi. Lefortovoda saxlanılan siyasi
məhbusların azadlığa çıxması üçün Azərbaycanın müxtəlif yerlərində,
hətta Moskvada aclıq aksiyalarının keçirilməsi, 1,5 milyon imzanın
toplanması deyilənləri sübut edir. ŞADP – çilər xalqın dəstəyini
qazanmadıqlarına görə AXC daxilində gözləməyi qərara aldılar və hətta
bir neçə gün aclıq aksiyalarına da qoşuldular. (16)
Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra tarixi
tədqiqatlar sahəsində əvvəlki problemlər qalmasına baxmayaraq
müştərək tarixi obyektiv əks etdirən bir sıra kitablar və məqalələr nəşr
olunması müsbət qiymətləndirilməlidir.(17) Bundan başqa müştərək
tarixin öyrənilməsində son illər fars dilindən tərcümə olunmuş kitab və
məqalələrin də (18) böyük əhəmiyyəti vardır.
Sizə təqdim olunan kitabın yazılmasında müəllifin müxtəlif
qəzetlərdə dərc olunmuş məqalələrindən də istifadə edilmişdir (19)
11
Azərbaycan tarixinin, Azərbaycan və Iranın müştərək tarixinin
obyektiv tədqiqinə qərb ölkələrinin kənar müdaxilələri də öz mənfi
təsirini göstərir. Azərbaycan Respublikası prezidenti Ilham Əliyevin bu
məsələ barədə belə demişdir: "Hazırda Azərbaycanla Iran arasında çox
konstruktiv münasibətlər mövcuddur... Biz Iranla yaxşı münasibətlərin
olmasını istəyirik və mən belə düşünürəm ki, bu gün buna nail olmuşuq...
Biz imkan verə bilmərik ki, Azərbaycan müxtəlif ölkələr arasında
qarşıdurma zonasına çevrilsin. Əgər hansısa ölkələr bir – biri ilə
qarşıdurmaya girmək istəyirlərsə, onlar bunun üçün başqa yer tapa
bilərlər. Biz Azərbaycanda əməkdaşlıq zonası yaratmağa çalışırıq və
zənnimcə buna nail oluruq."(20)
Fikrimizcə prezidentin bu sözləri iki dövlət arasında münasitbətlərə
hər hansı kənar təsirlərin yaxın gələcəkdə aradan qaldırılacağına ümidləri
artırır.
I. Əliyevin Iran Islam Respublikasına 2005 – ci ilin 24 – 27 yanvar
tarixli səfəri və imzalanmış 9 sənəd, Iranın Azərbaycana bir milyon ABŞ
dolları həcmində qrant ayırması və digər məsələlər iki ölkə arasında
münasibətlərin daha da inkişafına xidmət edir. Azərbaycanda bu səfərə
fərqli münasibətlər olmasına baxmayaraq bunların təsiri ilə iki ölkə
arasında münasibətlərin inkişafını görməmək mümkün deyil. Hətta
səfərdən dərhal sonra bir neçə qəzetlərdəki yazılarda (21) iki ölkə
arasında münasibətlərin inkişafına fərqli yanaşmaq meylləri də özünü
büruzə vermişdi. Azərbaycan Respublikasının Iran Islam
Respublikasındakı sabiq səfiri N. Nəsibzadə səfərlə bağlı demişdir: "Qərb
həmişə yeni müstəqil dövlətlərə qüdrətli qonşularla dil tapmağı məsləhət
görür... Heç ağıla da sığmır ki, Azərbaycan höküməti Rusiya, yaxud
Iranla əlaqələri tamam kəssin, onlarla iqtisadi münasibətlərə son qoysun...
I. Əliyev üstündən xeyli vaxt keçsə də, Vaşinqtona verdiyi vədləri yerinə
yetirməyib…Ola bilsin ki, ölkə başçısı bununla Amerikaya göstərmək
istyəir ki, çox sıxmayın, hələ imkanlar qalır, balans siyasətinin
riçaqlarından istifadə edib oriyentasiyanı tamamilə dəyişdirə bilər...
Mövcud iqtidar deyək ki, 60 – ın 40 – a nisbətində qərbpərəst xətt
yeridirsə, son bir ildəki fəaliyyəti ilə göstərir ki, hakimiyyətini qorumaq
naminə Rusiya və Iranla münasibətləri müttəfiqlik səviyyəsinə qaldırmaq
imkanlarını saxlayır." (22)
Fikrimizcə müştərək tarixin obyektiv tədqiqndəki problemlərin
həlli üçün birinci növbədə aşağıdakı tarixi dövrlərin yenidən tədqiqinə
ehtiyac var:
1. XVI – XVIII əsrlər dövrü
2. XVIII əsrin ortaları – Türkmənçay müqaviləsinə qədərki dövr.
3. 1828 – ci ildən XX əsrin əvvəllərinə qədər olan dövr.
4. 1918 – 1920 – ci illər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü ( I
Respublika dövrü)