17
– Portuqaliya danışıqları rəsmi sazişlə nəticələndi. Lakin bu müqavilənin
də Səfəvilər üçün real nəticəsi olmadı. Çünki Səfəvi dövlətinin Osmanlı
imperiyası ilə toqquşdurub hər ikisini zəiflətmək siyasəti yeridən
Portuqaliya Şah Ismayıl ordusunu odlu silahla təchiz etmədi.
Şah Ismayılın Çaldıran döyüşündə məğlubiyyəti qərb dövlətlərini
fikirləşməyə məcbur etdi və onlar öz maraqlarına uyğun olaraq
taktikalarını dəyişərək Səfəviləri odlu silahlarla təhciz etməyə başladılar.
Venetsiyanın Kiprdəki canişini Zuan Paolo Qradeniqo 1515 – ci il aprelin
29 – da Nikoziyadan öz hökümətinə yazırdı: "Təsdiq edirəm ki, senyor
Sofi (Şah Ismayıl) 100 min nəfərdən çox döyüşçü toplamış və çoxlu top
əldə etmişdir... Həmçinin deyirlər ki, Sofi Türkiyə sərhədinə
yaxınlaşacaq, türklər geri çəkiləcəklər."
1518 – ci ilə aid digər sənəddə isə göstərilirdi ki, " Sofi 70 min
döyüşçüsü ilə birlikdə Təbrizdədir. Portuqaliya kralının göndərdiyi
tüfənglərlə silahlanmış əsgərlər və artileriya mütəxəssisləri də onların
arasındadır." (30)
Çaldıran döyüşündəki Səfəvilər məğlub olsa da Osmanlılar da
böyük qüvvə itirmişdilər. Məhz buna görə onlar Səfəi dövlətinin
içərilərinə doğru irəlləyə bilmədilər. Müasirlərinin yazdığına görə
Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyət I Şah Ismayıla mənfi təsir göstərmiş
və bundan sonra o, iri hərbi əməliyatlar aparmamışdır.
I Şah Ismayılın müxtəlif xalqları birləşdirən geniş vahid dövlətin
əsaslarını möhkəmləndirmək sahəsindəki fəaliyyəti onu görkəmli dövlət
xadimi kimi səciyyələndirir. O, mülki və dini rəhbər kimi şəksiz
nüfuzundan istifadə edir, qızılbaş əmirlərinin itaətsizliyinin ən xırda
əlamətlərinin qarşısını məharətlə alırdı. Məhz bunun nəticəsində XVI
əsrin ilk rübündə mərkəzi hökümətin nüfuzu xeyli yüksəlmişdi. I Şah
Ismayıl 1524 – cü il mayın 23 – də (hicri 930 – cu il rəcbər ayının 19-u),
Azərbaycanın Sərab şəhəri yaxınlığında xəstələnərək 37 yaşında vaxtsız
vəfat etmişdi. Onun cənazəsi Ərdəbilə gətirilərək babası Şeyx Səfiəddinin
qəbri yaxınlığında dəfn edilmişdi.
Şah Ismayılın qəfil ölümü mərkəzi hakimiyyətin bir qədər
zəifləməsinə gətirib çıxartdı. Əli Əkbər Vilayəti öz kitabında Şah Ismayılı
yüksək qiymətləndirərək yazır: "Şübhəsiz, Şah Ismayıl Iranın vəhdət və
istiqlaliyyətini bir daha bərpa etdiyi, müstəqil Iran milləti və dövləti
yaratdığı və şiə əqidəsi qanunlarını rəsmi məzhəb səviyyəsinə çatdırdığı
üçün Iran tarixinin adlı – sanlı və iranlıların məhəbbət və etiramını
qazanmış şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur." Daha sonra o, Şah Ismayılın
Səfəvi dövlətinin yaranması və bu dövlətin tarixi əhəmiyyəti haqqında
aşağıdakıları qeyd edir:
1. Bu dövlət ən böyük xüsusiyyəti müəyyən bir coğrafi və mədəni ərazidə
müəyyən və o dövrün böyük Islam imperiyasından ayrı sərhədləri olan
18
müstəqil bir məmləkət yaratmasıdır ki, Sasanilərin süqutundan o zamana
qədər misli – bərabəri olmamışdı;
2. Şiəliyin rəsmi bir məzhəb adı ilə rəvac tapması və yayılması sahəsində
meydana gəlmiş bu vəhdət xaricilərin hücumları müqabilində etiqadlı,
nəzəri və siyasi cəhətdən Iranın müdafiə qüdrətini qüvvətləndirdi;
3. Bu milli vəhdət və müstəqillik məmləkətdə bir əmin – amanlıq və
sabitlik dövrü yaratdı ki, əhalinin artması və iqtisadi çiçəklənmə ilə
nəticələndi. Ərdəbil, Təbriz, Xoy, Isfahan və s. kimi şəhərlər inkişaf
etməyə və abadlaşmağa başladı;
4. Şiəlik məzhəbinə və Osmanlı dövlətinin genişlənməsinə qarşı
mübarizəyə söykənən müstəqil milli dövlətin yaranması Avropa
ölkələrinin diqqətini Irana yönəltdi;
5. Tarixin hökmü ilə Şah Ismayılın Iranın daxili və xarici siyaətində
böyük əhəmiyyətə malik olmasına baxmayaraq, bəzi tarixçilər onu
Anadolu müridləri ilə həmfikir və həmkarlıqda laqeydlik
göstərməkdə, Osmanlı dövlətinə qarşı Misir və Iranın müştərək işlər
görməsində səhlənkarlığa yol verməsində və nəhayət, Çaldıran
savaşında zəif fəaliyyətində tənqid edirlər;
6. Ümumiyyətlə, demək olar ki, Şah Ismayıl Iranın tarixinin elə nadir
şəxsiyyətlərindən biri olmuşdur ki, yeniyetməlik çağlarından Iranın
istiqlal və vəhdət bayrağını qaldırmış, 24 illik daxili və xarici
mübarizə müddətində Iranın sərhədlərini Diyarbəkrdən Ceyhun çayı
sahillərinə qədər, Dərbənddən Oman və Fars körfəzi sahillərinə qədər
çatdırmış, 12 imama etiqad bəsləyən şiə məzhəbini rəsmiləşdirməklə
bu məzhəbə təzə həyat, etibar və xüsusi əhəmiyyət bəxş etmişdir. Belə
ki, bütün alimlər onu Allahın və ariflərin yanında etibarlı şəxs və
kamil mürşid hesab edirdilər. O, həmçinin alimləri, şairləri,
tədqiqatçıları, sənət adamlarını uca tuturdu, özü də türkcə şer deyirdi.
"Şah Xətai" məqamı ( ləqəbi) ona mənsubdur.
"Tarixe Şah Ismayıl" (Cahaqoşaye – Xaqan) kitabının əlyazma
nüsxəsində Şah Ismayılın şəxsiyyəti belə vəsf olunmuşdur: "O həzrət
özünün həyatı və hökmranlığı müddətində, rəiyyətləri və əlinin altında
olanlarla ədalət və şəfqətlə rəftar edirdi. Onun qorxusundan heç kəs zülm
qapılarını heç kəsin üzünə açmırdı. Ömrü 38 il, hökümranlıq müddəti 24
il olub. O həzrət döyüş meydanında cəngavər... idi. O həzrət elm və
fəzilət sahiblərini uca tuturdu, şeri gözəl deyirdi...Türkcə və farsca
şerlərindən ibarət divanları vardır.(31)
Şah Ismayıldan sonra Səfəvi hökümdarları aşağıdakılar olmuşlar:
I Təhmasib (1524 – 1576), II Ismayıl (1576 – 1577), Məhəmməd
Xudabəndə (1578 – 1587), I Abbas (1587 – 1629), I Səfi (1629 – 1642),
II Abbas (1642 – 1666), Süleyman ( 1666 – 1694), Sultan Hüseyn (1694
– 1722), II Təhmasib (1722 – 1732), III Abbas (1732 – 1736).