19
Bu illərdə qərbi Avropa dövlətlərinin səyi və qızışdırıcı siyasəti
nəticəsində fasilərlə 101 il Səfəvi – Osmanlı müharibələri
baş vermiş, bu
müharibələrdə iki qüdrətli müsəlman dövləti xeyli zəfiləmişdir. Hərbi
əməliyyatlar 1514 – 1555, 1578 – 1590, 1602 – 1612, 1616 – 1618, 1623
– 1639, 1723 – 1727, 1730 – 1736 – cı illərdə getmiş və Amasiya ( 29
may 1955), Istambul ( 21 mart 1590, 20 noyabr 1612), Mərənd ( 29
sentyabr 1618), Qəsri – Şirin ( 17 may 1639), Həmədan (4 oktyabr 1727),
Istambul ( 10 yanvar 1732, 17 oktyabr 1736) müqavilələri ilə başa
çatmışdır. Səfəvilərlə Osamanlılar arasında 1730 – 1736 – cı illərdə baş
vermiş müharibə zamanı cənubi Qafqaz ərazisi 1732 – ci il Istambul
sazişinə görə Osmanlıların əlinə keçmiş, lakin 1736 – cı il yenə də
Istambulda bağlanmış sazişlə Irana geri qaytalımışdır.1743 – cü ildə
Iranla Türkiyə arasında yenidən müharibə başlamışdır. (32)
Şah I Abbasın (1587 – 1629) hakimiyəti illərində fəal xarici siyasət
yeritməklə yanaşı, mərkəzləşmiş güclü dövlətin yaradılması üçün bütün
vasitələrdən istifadə edilmişdir. Lakin bu yolda başlıca maneəni Şah
Abbasın özünün də vaxtilə arxalandığı qızılbaş əyanları təşkil edirdi.
Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə kifayət qədər varlanmış qızılbaş
əmirləri siyasi müstəqilliyə can atır, mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaqdan
inadla boyun qaçırırdılar. Buna görə də Şah Abbasın mərkəzləşmə
siyasətində başlıca yeri I. P. Petruşevskinin qeyd etdiyi kimi " hərbi
köçəri qızılbaş əyanlarının müqavimətini qırmaq və feodal
pərakəndəliyini aradan qaldırmaq"(33) vəzifəsi tuturdu. I Şah Abbas
həmin vəzifəni "çar Qroznı və kral IX Lüdovik kimi eyni qəddarlıqla"
(34) həyata keçirmiş və bu siyasətin nəticəsində qızılbaş əmirlərinin sayı
xeyli azalmışdır. Əgər 1576 – cı ildə tarixi sənədlərdə adı çəkilən 114
əmirin 61 – i qızılbaş idisə, 1628 – ci ildə adı çəkilən 90 əmirdən cəmi 35
– qızılbaş əmiri idi.(35)
I Şah Abbas XVII əsrin başlanğıcında qızılbaşların gücünü
azaltmaq məqsədilə qacarları üç hissəyə bölüb onların birini Xorasanda,
başqasını Astrabadda (Qorqan çayı üzərində), üçüncü hissəsini isə
Qarabağda, Gürcüstanla sərhəd rayonlarında yerləşdirmişdi. Iranın siyasi
həyatında bu qoldan Qorqan qacarları daha fəal rol oynayırdılar.
Məhəmməd Həsən xan Qacar bu qoldandır.
I. A. Petruşevski bununla əlaqədar olaraq Səfəvilər dövlətinin XVI
– XVII əsr tarixini iki dövrə bölmüşdü:
1. Ilk qızılbaş dövrü ( XVI əsrin əvvəllərindən sonuna qədər)
2. Son qızılbaş dövrü (XVII əsrin əvvələrindən sonunadək).
II dövrdən etibarən dövlətdə fars feodallarının rolu gücləndi. 1598
– 1599 – cu illərdə I Şah Abbas fars əyalətlərində keçirdiyi vergi siyasəti
nəticəsində Isfahan və onun ətrafı 1617 – ci ilədək vergilərdən azad
edildi. Bütün bu tədbirlər bir tərəfdən ölkənin iqtisadi vəziyyətini
20
düzəltmək, digər tərəfdən I Şah Abbasın feodal monarxiyası üçün etibarlı
ictimai dayaq yaratmaq məqsədi güdürdü.(36)
Fikrimizcə I Şah Abbasın mərkəzləşmiş dövlətin möhkəmlətmək
məqsədilə atdığı addımları bu günün siyasi prizmasından
qiymətləndirmək və ona mənfi münasibət bəsləmək düzgün deyil. Məhz
bu siyasətin nəticəsində dövlətin ərazisində xarici işğallar üçün şərait
yaradan feodal çəkişmələrinə son qoyulmuş, dövlətin ərazilərinə xarici
təcavüzlərin qarşısını alınmış, işğal olunmuş ərazilər geri alınmışdır. I
Şah Abbasın 1607 – ci ildə Azərbaycanı Osmanlılardan geri alması, 1622
– cü ildə Avropa ölkələri arasında olan ziddiyyətlərdən məharətlə istifadə
edərək Ingiltərənin köməkliyi ilə Portuqaliya qarnizonunu məğlub edərək
Fars görfəzində Keş və Hörmüzü geri alması, 1624 – cü ildə Bağdad
uğrunda döyüşlərdə, 1625 – ci ildə gürcülər üzərində qələbələri və s.
deyilənləri sübut edir.
I Şah Abbasın hakimiyyət illəri haqqında bir çox tarixi mənbələr
mövcuddur ki, bunlardanda ən samballısı Isgəndər bəy Münşi "Tarix-i
aləm aray-i Abbasi" ("Dünya bəzəyi Abbasın tarixi)" əsəridir.
Isgəndər bəy Münşi (1560 – 1634) peşəkar tarixçi olmaqla yanaşı
həm də uzun illər sarayda katib (münşi) vəzifəsində işləmiş, 32 – 33
yaşlarında I Şah Abbas dəftərxanasının baş katibi olmuşdur. O, uzun
müddət "Xülasət ət – təvarix" əsərinin müəllifi Qazi Əhməd Qumi ilə
birlikdə hərbi səfərlərdə iştirak etmişdir. Şahın höküm və fərmanlarını da
o yazırdı. Müəllif Azərbaycanın bir çox şəhərlərini gəzmiş və əsərində
Təbriz, Ərdəbil, Naxçıvan, Əhər, Xoy, Maku, Gəncə, Ordubad, Şamaxı,
Bakı haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir. O, Bağdad, Kərbəla,
Nəcəfdə də olmuşdu. Hicri tarixi ilə 1017 ( m.t. 1608-1609) – ci ildə
Cəlalilər Azərbaycana gələrkən onlarla görüşmüş və baş vəzir Hatəm bəy
Ordubadinin göstərişi ilə onları siyahıya almışdır.
XII fəsildən ibarət olan "Tarix-i aləm aray-i Abbasi" ("Dünya
bəzəyi Abbasın tarixi)" əsəri Isgəndər Münşinin tarix sahəsində şah
əsəridir. Həmin əsərdə Səfəvilərin şəcərəsi verilmiş, Şah Ismayıldan
Sultan Məhəmməd Xudabəndəyə kimi Səfəvilərin siyasi tarixi yığcam
şəkildə qələmə alınmışdır. Əsərdə Şah I Abbasın (1587 – 1629)
hakimiyyətinə isə geniş yer verilmişdir.
Isgəndər bəy Münşi "Tarix-i aləm aray-i Abbasi" ("Dünya
bəzəyi Abbasın tarixi)" əsərini bitirdikdən sonra Şah I Səfi (1629 –
1642) dövrünün tarixini yazmağa başlayır. Ancaq 1634 – cü ildə vəfat
etdiyi üçün bu əsər yarımçıq qalmışdır.
Isgəndər bəy Münşi "Tarix-i aləm aray-i Abbasi" ("Dünya
bəzəyi Abbasın tarixi)" əsəri haqqında Azərbaycanda son illərdə çıxan
bəzi kitablarda bir neçə cümlədən ibarət yalnız qısa məlumat verməklə
kifayətlənilir. Lakin bu əsər haqqında oxuculara verilən bu qısa məlumat
əsər haqqında dolğun məlumat əldə etməyə imkan vermir. Azərbaycan