Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid
17
İslahatçılar
çox
yaxşı
bilirdilər
ki
,
müvafiq
hökumətin
iştirakı
olmadan
belə
məsələlər
həll
oluna
bilməzdi
.
Bu
vəziyyəti
hamıdan
əvvəl
M
.
F
.
Axundov
nəzərə
almışdı
.
Bax-
mayaraq
ki
,
türk
-
tatar
kütləsinin
əksəriyyəti
keçmiş
Rusiya
imperiyası-
nın
ərazisində
yaşayırdı
,
M
.
F
.
Axundov
,
ilk
növbədə
,
İran
və
Türkiyə
hökumətinə
müraciəti
lazım
bilmişdi
.
Əlbəttə
ki
,
o
,
bu
əməli
əsassız
etməmişdi
.
Çar
mütləqiyyəti
öz
türk
-
tatar
vilayətlərində
tam
başqa
məqsədi
güdürdü
:
o
,
bu
yerlərdə
pravoslavlığı
yaymaq
istəyirdi
.
Orada
türk
-
tatarların
ana
dilində
bir
dənə
də
olsun
hökumət
məktəbi
olmayıb
;
kitab
,
qəzet
və
jurnal
olmayıb
.
Onların
nəşrinə
icazə
verilirdisə
,
onda
bu
icazə
xüsusi
şərtlərlə
və
məhdudlaşdırmalarla
verilirdi
.
Məsələn
:
“
Tərcüman”
qəzetinin
(krım tatarı İsmail bəy Qasprinski (1851-1914)
tərəfindən 1883 cü ildə təsis edilmişdir-İ.İsaxanlı)
nəşrinə
yarısı
rus
dilində
buraxılmaq
şərtilə
icazə
verilmişdi
.
Bəli
,
belə
bir
dövrdə
rus
hökumətindən
yerli
əhalinin
mədəni
-
maarif
işlərinə
qarışmaq
haqqında
xahiş
etmək
ağlasığmaz
idi
.
Ondan
missioner
yardımı
,
kilsə
tikilməsi
və
istənilən
başqa
bir
şey
haqqında
xahiş
etmək
olardı
,
lakin
türk
-
tatar
vilayətlərində
ərəb
əlifbası
islaha-
tının
həyata
keçirilməsi
işində
yardım
göstərmək
haqqında
xahiş
et-
mək
mümkün
deyildi
.
Onda
yalnız
tək
ruslaşdırma
siyasəti
aparılırdı
.
M
.
F
.
Axundov
yardım
haqqında
rus
hökumətinə
müraciət
etmə-
məyi
ağlabatan
bilir
və
buna
görə
o
,
tez
və
müsbət
nəticələr
əldə
edə-
cəyinə
ümid
edərək
,
fəaliyyət
sahəsini
Konstantinopola
keçirir
.
O
,
düşünürdü
ki
,
dindar
sultan
(
ya
onun
hökuməti
)
milyonlarla
savadsız
müsəlmanların
vəziyyətini
başa
düşəcək
,
ərəb
əlifbasının
islahı
və
ya
dəyişdirilməsi
haqqında
əmr
verəcək
və
Sultanın
belə
bir
əmri
elan
edilən
kimi
,
bütün
müsəlmanlar
,
o
cümlədən
Rusiyanın
türk
-
tatarları
,
xəlifənin
(
türk
sultanları
eyni
zamanda
xəlifələr
sayılırdı
)
əmrini
dərhal
icra
edəcəklər
.
Çoxmilyonlu
müsəlmanların
xəlifəsi
sayılan
Sultan
heç
vaxt
Qu-
ranın
yazıldığı
əlifbadan
imtina
etmək
haqqında
qərar
verməzdi
!
Hətta
onun
islahı
haqqında
da
söhbət
gedə
bilməzdi
!
Xəlifə
Şəriətin
və
Quranın
tələblərinin
himayəçisidir
.
O
,
Quranın
yazıldığı
əlifbanı
ləğv