42
likləri də nəzərə alınır. Bu cəhətlər əsas götürülərək seçilmiş sözlər
müvəffəqiyyətli olduqda əsərin dilini məzələndirir, duzlandırır, Lakin
belə sözlərə artıq yer vermək ”... məzəli duzluluq yox, artıq duzluluq -
şorluq əmələ gətirir.”
2
. İ.Şıxlı dilə böyük tələbkarlıqla yanaşan
diqqətli yazıçı sövqi-təbii ilə bu cəhəti xüsusi nəzərə almış, romanın
dilinə daha çox ədəbi dilə, onun bu və ya digər üslubuna gətirmək
arzusunda olduğu sözləri daxil etmişdir.
Nisbətən geniş dairədə işlədilən və əksəriyyət tərəfindən başa
düşülən xosunlaşmaq (53), poqquldamaq (59), xımırtlamaq (136),
xışmalamaq (227), çəçik (200), cınqır və s. kimi sözlər mənanı
ekspressiv ifadə etməsi ilə ədəbi dildəki qarşılıqlarından fərqlənir.
Belə sözlərin seçilib bədii dilə və tədricən ədəbi dilə gətirilməsindən
ədəbi dil heç də zərər çəkməz. Bu sözlərin əlavə rəngi, xüsusi boyası
onların bədii dildə rolunu artırır, işlənmə imkanlarını genişləndirir.
”Xosunlaşmaq” yalnız danışmaq deyildir, bu sözdə başqasının
haqqında və ya başqa bir hadisə ilə əlaqədar ən azı iki nəfərin yavaşca,
gümanlı, böhtanlı danışıq çaları da vardır. ”Poqquldamaq” darboğaz
qabların (səhəng, bardaq, dolça və s.) yalnız dolmasını deyil, dolarkən
çıxardığı səsi, ”xışmalamaq” bir şeyi hərisliklə ovuclayarkən əmələ
gələn xışıltını, ”cınqır” güclə eşidilən səsi bildirir və s. Eləcə də
toparlamaq, yığanlamaq sözləri (”Nökərlər taxılı yığanlayıb xırmanın
ortasına toparlamışdılar”, 326) Qərb dialekt və şivələrində ”yığmaq”,
”toplamaq” mənalarında işlənir, prosesi qabarıq şəkildə göz önündə
canlandırmaqla ”yığmaq”, ”toplamaq” sözlərindən işin daha intensiv
icra tərzinə görə fərqlənir.
Romanda şivə çalarlı elə sözlər də var ki, onların ədəbi dildə
dəqiq sinonim qarşılıqları olmadığı üçün belə sözlər müəllifin ədəbi
dili zənginləşdirmə meyli ilə əlaqədar işlənmişdir. Bu cür sözlərə
yazıçının öz dilində təsadüf edilməsi də fikrimizi təsdiq edən
cəhətlərdəndir. Təngildəmək, üşürgələnmək, yehrələnmək, şırvanmaq,
çığnamaq belə sözlərdəndir. Bu sözlər hələ də şivələrimizdə müasir
ədəbi dilimizdən kənarda qalmış, uzun inkişaf tarixi keçirmiş çox
maraqlı sözlər mövcud olduğunu göstərir.
”Təngildəmək” və ”üşürgələnmək” sözləri diqqəti daha çox
cəlb edir. ”Təngildəmək” sözünə 5-6 cümlədə təsadüf edilir:
”Cahandar ağa qəfil zərbə almış adamlar kimi təngildəyib yerində
dayandı” (104); ”Ayağını yerə basanda təngildəyib ufuldandı” (151);
”Şahnigarın təngildəyib... fırlanmasını görmədi”(189); ”Şamxal bunu
2
ß.Äÿìèð÷èçàäÿ. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí öñëóáèééàòû, Áàêû,1962, ñ.89.
43
gözləmədiyindən təngildədisə də, tez özünü ələ aldı” (102) və s.
Misallardan göründüyü kimi, bu söz qəfil zərbədən qeyri-ixtiyari
büdrəmək, yerində fırlanmaq, dönmək, gözlənilməz təsirdən
müvazinətini itirmək, səndələmək mənalarını özündə birləşdirən bir
sözdür. Şübhəsiz, bu söz canlı danışıq dilində daim hərəkətdə olmaq,
sakit dayanmamaq mənalarında işlənən ”dingildəmək” feli ilə bir
mənşədəndir. Sözün kökü təqlidi söz olmuş, təqlidi sözlərdən fel
əmələ gətirən -ildə şəkilçisi həmin sözün əsasında fel düzəltmişdir.
Dialektoloqların bəzən diqqətindən yayınan belə sözlərin bədii dildə
özünə əlverişli zəmin tapması yazıçının xalq dilinə dərindən bələd
olduğunu təsdiq edən qiymətli faktlardandır. Bu qeydi aşağıdakı
cümlələrdə işlənmiş ”üşürgələnmək” felinə də aid etmək olar: ”Çölün
üzərinə çökmüş gecənin sərinliyi onu üşürgələndirəndə yorğana bürü-
nür(dü); ”Kür tərəfdən olduqca sərin, lakin (”lakin” sözü burada
artıqdır, çünki ”olduqca sərin” havada bədənin üşürgələnməsi təbiidir
- Q.K.) adamın bədənini üşürgələndirən bir səhər küləyi gəlib keçdi”
(272); ”Üşürgələnmək” feli ”üşümək” feli ilə bir kökdən olsa da, bu
sözün mənası ”üşümək” sözünün mənasından geniş və fərqlidir. Bu
sözdə bədənin sərin havada birdən-birə, ani olaraq əsməsi, uçunması
mənası vardır.
Bu qrupdan ”yehrələnmək” sözü də maraqlıdır.
”Yehrələnmək” feli Azərbaycan dilinin Qərb dialekt və şivələri
qrupunda ”biçilib, lakin yığılmamış ot zolağı” mənasında işlənən
”yehrə”
1
ismindən əmələ gəlmişdir; bizim bir neçə sözlə ifadə edə
biləcəyimiz mənanı yığcam və dəqiq şəkildə ifadə edə bilir: ”Kəndlilər
cərgə ilə kərənti çəkirdilər. Göy otlar yehrələnib uzanırdı. Elə bil,
dağların döşü zolaq-zolaq olmuşdu.”(132) (”Elə bil” sözü artıqdır - Q.
K. )
”Şırvanmaq” sözü yaltaqlıq, yaxınlıq etmək, mehribanlıq
göstərmək mənalarını əlavə çalarla daha dəqiq ifadə edir: ”İtlər sa-
hiblərini tanıyıb atın ətrafında atılıb-düşdülər, sonra da Allahyara
şırvandılar” (49); ”... çoxlarınız qardaşımın dalınca sürünəcəksiniz...
dörd yanımda şırvanacaqsınız” (281); ”çığnamaq” sözü isə (”Adam da
doğma balasını yad qızından ötəri ayağının altına salıb
çığnayardımı?”) (268) ayaq altına almaq, tapdamaq, ayaqlayıb
əzişdirmək mənasında türk dilində işlənməkdədir
2
.
1
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãÿðá ãðóïó äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðè. 1-úè úèëä, Àçÿðáàéúàí
ÑÑÐ ÅÀ-íûí Íÿøðèééàòû, Áàêû, 1967, ñ.219.
2
Â.Â.Ðàäëîâ.Îïûò ñëîâàðÿ òþðêñêèõ íàðå÷èé. III, 2, ñ.2068.