64
PLAZMATİK MEMBRANIN İXTİSASLAŞMIŞ
QURULUŞ VAHİDLƏRİ
Bir çox heyvan hüceyrələrinin plazmatik
membranları müxtəlif çıxıntılar əmələ gətirirlər. Çox
vaxt həmin mürəkkəb çıxıntılar sitoplazmanın xüsusi
quruluş vahidləri olan mikroborular, mikrotükcüklər,
fibrillər daha mürəkkəb quruluşlu kirpiklər, qamçılar və
s. əmələ gətirirlər.
Mikrotükcüklər ən çox böyrək və bağırsaq epiteli
hüceyrələrində rast gəlir, onlar silindirşəkilli olub, üzəri
membranla ötürülmüş olur. Mikrotükcüklərin qalınlığı
100
nm
olur.
Müxtəlif
tipli
hüceyrələrdə
mikrotükcüklərin sayı və uzunluğu müxtəlif olur.
Bağırsaq epitelisində hər hüceyrədə 3000-ə qədər
mikrotükcüklər olur. Mikrotükcüklər arasındakı dar
sahə və qalın qlikokaliks membranda özünə məxsus
ələk əmələ gətirir ki, buradan da sorulma prosesində
müxtəlif maddələr keçir.
Bir çox toxumalarda mikrotükcüklərin sayı və
ölçüsü hüceyrənin həyat fəaliyyətinin müxtəlif
dövrlərindən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, qalxanvari
vəzi hüceyrələrinin sakitlik dövründə mikrotükcüklərin
sayı az, ölçüsü kiçik olur, lakin vəzin fəallaşması,
intensiv hormon ifraz etdiyi və onu qana ötürdüyü vaxt
onların ölçüsü böyüyür və sayı artır. Mikrotükcüklərin
hüceyrədə rolu dəqiq öyrənilməsə də, məlumdur ki,
onlar hüceyrənin sorulma sahəsini artırır. Bu xüsusilə
sorulma funksiyasını yerinə yetirən hüceyrələrdə daha
çox rast gəlinir. Məsələn: bağırsaq epitelisində 1 mm
2
65
membran sahəsində
8
10
2
mikrotükcük olur. Plazmatik
membran çıxıntılarından ən geniş yayılanı kirpik və
qamçılardır. Kirpik və qamçılar da membranla örtülü
olur. Kirpiyin diametri 200 nm, uzunluğu isə 20 mkm
olur. Hüceyrədə kirpiklərin miqdarı dəyişkəndir. Əgər
kirpik təkdirsə və iridirsə o qamçı adlanır. Onun
uzunluğu 2 mkm-dən 2 mm-ə qədər ola bilər.
Kirpik və qamçılar heyvan hüceyrələrində geniş
yayılmışdır. İnfuzorda hər hüceyrədə yüzlərlə və
minlərlə kirpik olur. Onlar hərəkət funksiyalarını yerinə
yetirirlər. Bitkilərdə onlar erkək cinsi hüceyrələrində
rast gəlir. Çılpaqtoxumlu və Örtülütoxumalarda kirpik
və qamçılar olmur.
Kirpik
və qamçıların quruluşu, vəzifələri
hüceyrələrin xüsusi orqanoidləri bəhsində verilmişdir.
SİTORESEPTOR ANLAYIŞI
Reseptorlar-kimyəvi təbiətinə görə hüceyrədə
müəyyən spesifik funksiyalar yerinə yetirən xüsusi
zülallardır. Onlar hüceyrənin səthində, sitoplazmada,
nüvədə yerləşərək hormonlar neyromediatorlar, böyümə
faktorları, sitokinlər və ya hüceyrənin təsirinə digər
xarakterik
reaksiyalar
göstərirlər.
Özlərinin
lokalizasiyasından asılı olaraq onları iki yerə bölmək
olar: səthi reseptorlar və hüceyrədaxili reseptorlar.
Hüceyrədaxili reseptorlar sitoplazmatik və nüvə
reseptorlarına
bölünürlər.
Səthi
reseptorlar
sitomembranın xarici zülallarından və qlükokaliksdən
yaranırlar. Onlar polyar liqandlar (hormonlar,
neyromediatorlar, böyümə faktorları və s.) üçün nəzərdə
66
tutulub hüceyrə daxilinə keçə bilmirlər, öz təsirlərini
xarici reseptorlarla və ikinci ötürücü vasitələrlə
göstərirlər. Reseptorlar funksiyalarına görə katalitik
reseptorlara, ion kanalları ilə əlaqəli olan reseptorlara,
K- zülalarla əlaqəli olan reseptorlara və sitoskeleti
hüceyrəkənarı matrikslə əlaqələndirən reseptorlara
bölünürlər.
67
Yağda həll olan siqnallar, məsələın hormonlar və bəzi
vitaminlər sadəcə olaraq membrandan diffuziya edə
bilirlər. Onların reseptor zülalları, adətən hüceyrə
daxilində olur. Əksinə, siqnalların böyük əksəriyyətinin
liqandı suda həll olan komponentlər və ya fiziki
təsirlərdir, ona görə də onlar membranın lipid
təbəqələrini kəsib hüceyrə daxilinə keçə bilmirlər. Buna
görə də onların reseptorları membrana sarınmış olurlar
və hüceyrə səthi reseptorları adlandırılır. Hüceyrə səthi
reseptorları zülal molekulları olub üç rayondan təşkil
olunmuşlar: (1) transmembran spiral rayon; (2)
hüceyrəxarici ilgəklər; və reseptorun N-sonluğu (3)
hüceyrədaxili sitoplazmatik ilgəklər və reseptorun C-
sonluğu.
Bu
zülallar
hüceyrəxarici
ilgəklərlə
liqandlardan alınmış siqnalları hüceyrə daxilinə ötürür
və hüceyrədaxili ilgəklərlə siqnallar ilkin siqnal
mesencerlərinə (vasitəçilərinə) ötürülür .
Şəkil 24. Hüceyrə səthi reseptorlar.Bu reseptorlar membrana
sarınaraq hüceyrə xaricində olan siqnalları təyin edib onları
hüceyrə daxilinə ötürürlər.
68
Hərçənd ki, hüceyrə səthi reseptorlar siqnalları qəbul
edib hüceyrə daxilində ötürmək yollarına görə
fərqlənirlər, amma bütün eukariotik reseptorlar əsasən
üç fərqli böyük ailəyə bölünürlər:
1. İon kanalları ilə əlaqəli reseptorlar;
2. G-zülallarla əlaqəli reseptorlar;
3. Fermentlə əlaqəli reseptorlar.
İon kanalları ilə əlaqəli reseptorlar bir qayda olaraq
kimyəvi siqnalları elektrik siqnallarına çevirir. Bunlar
çox tez təsir göstərən siqnal yoludur, yəni liqandın
verdiyi qıcığa qarşı cavab milli-saniyədən az müddətə
hazırlanır. Kimyəvi siqnallar neyrotransmitterlər
şəklində ion kanalları ilə ötürülür, bu zaman membranın
hər iki tərəfində membran potensiallarının dəyişməsi ilə
elektrik yükündə voltaj fərqi yaranır. Bir qayda olaraq
bu, neyrotransmitterlərin reseptora birləşdiyi zaman baş
verir,
nəticədə
yaxınlıqdakı
ion
kanallarının
quruluşunun dəyişilməsi ilə Na
2+
, K
+
, Ca
2+
, və ya Cl
−
ionlarını membrandan keçməsi tənzimlənir. İon
axınındakı dəyişilmələr isə öz növbəsində yaranmış
voltaj fərqinin köməyi ilə sinir impulsu yaradır (Şəkil
24)
Şəkil 25. İon kanalları ilə əlaqəli reseptorlar
Dostları ilə paylaş: |