Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
6 
peroksisomları  kəşf  etdi.  1955-ci  ildə  Q.Pallade 
ribosomun və endoplazmatik şəbəkənin  təsvirini verdi 
K.de  Dyuva  isə  1955-ci  ildə  lizosomları  kəşf  etdi. 
Bu  kəşflər  göstərdi  ki,  hər  bir  hüceyrənin  həyat 
fəaliyyəti  və  vəzifələri  ilə  əlaqədar  olaraq    onun 
sitoplazmasında çox mühüm proseslər gedir. 
1890-cı  ildə  Valdeyer  tradeksansiya  bitkisinin 
tozcuğunun  ana  hüceyrəsini  tədqiq    edərkən  hüceyrədə 
rənglənən,  sapvari  quruluşa  malik  vahidlərə  rast  gəldi 
ki, sonradan onlara xromosom (rənglənən cisimcik)  adı 
verildi. 
Hələ  bundan  xeyli  əvvəl  1865-ci  ildə  Q.Mendel 
irsən  keçmənin  əsas  qanunauyğunluqlarını  kəşf 
etmişdir.  O,  bu  qanunları  riyazi  hesablamalarla  aşkar 
etmişdir.  Elm  aləmində vaxtında öz qiymətini  almamış 
bu kəşf 1900-cü ildə üç müxtəlif ölkədə hollandiyalı Q. 
de  Friz,  alman  K.  Korrens  və  avstriyalı  K.  Çermak 
tərəfindən  müxtəlif  bitkilər  üzərində  yenidən  kəşf 
edilmişdir. 
İrsiyyətin xromosom nəzəriyyəsi isə Amerika alimi 
T.Morqanın (1910) adı ilə bağlıdır. 
O  öz  tədqiqatları  ilə  belə  nəticəyə  gəldi  ki, 
irsiyyətin  daşıyıcıları  olan  genlər  xromosomlarda 
yerləşir. 
Sitologiya  elminin  digər  bioloji  elmlərdən  ayrılıb 
sərbəst bir elm sahəsi kimi mövcud olması isə 1884-cü 
ildə 
J.B.Karnuanın 
«Hüceyrə 
biologiyası» 
monoqrafiyasının  nəşri  ilə  əlaqədar  olmuşdur.  C.B. 
Karnua özündən əvvəlki sələflərinin hüceyrə haqqındakı 

---

 
7 
fikirlərini və özünün tədqiqatlarının  nəticələrini
 
«hüceyrə 
biologiyasında» ümumiləşdirmişdir . 
Mişerin  (1869)  və  Kasselin  (1891)  hüceyrələrdə 
nuklein  turşularını  kəşf  etməsi  biokimya  və  sitologiya 
elm sahələrinin  yaranmasına gətirib çıxartmışdır.  
Zülalların,  DNT-nin  və  digər  biopolimerlərin 
molekulyar 
səviyyədə 
dəqiq 
öyrənilməsi, 
irsi 
əlamətlərin  nəslə  ötürülməsində  kod  probleminin  həlli 
biomembranların  həyatı  funksiyasının  aşkar  edilməsi, 
virusların  quruluşu,  reproduksiyası,  təsir  mexanizminin 
kəşfi və  s.  XIX  əsrin  ən  başlıca  kəşflərindəndir.  Bütün 
bunlar  biokimya,  biofizika  genetika,  virusologiya 
molekulyar  genetika,  biokibernetika,  bioloji  riyaziyyat, 
bioenergetika  kimi  elm  sahələrinin  inkişaf  etməsinə 
təkan verir. 

---

 
8 
I  FƏSİL 
 
HÜCEYRƏNİN  ÖYRƏNİLMƏ  ÜSULLARI. 
 
Adi  gözlə  çətin  görünən  və  ya  görünməyən  obyektləri 
müşahidə  etmək  üçün  lupa  və  mikroskopların  müxtəlif 
növlərindən istifadə edilir. 
Lupa — bir və ya bir neçə linzadan ibarət , nisbətən 
çətin müşahidə olunan xırda əşyaların müşahidəsi üçün 
nəzərdə tutulmuş sadə quruluşlu böyüdücü cihazdır. 
İnsan fəaliyyətinin bir çox sahələrində 
biologiya, tibb, 
arxeologiya
, bank və zərgərlik işi, kriminalistika, saat və 
radio elektron texnikasının təmiri zamanı istifadə 
olunur. 
 Əl lupası – çərçivəyə taxılmış hər iki tərəfi qabarıq 
linzadan ibarət xüsusi dəstəyi olan sadə böyüdücü 
cihazdır (əşyanı 2-25 dəfəyə qədər böyüdə bilir). (Şəkil 
1). 
                                                         
 
Şəkil 1. Əl lupası və 
ştativli lupa
 
Ştativli lupa - əsasən stasionar şəraitdə işləmək üçün 
daha əlverişlidir ( əşyanı 10-25 dəfəyə qədər böyüdür). 

---

 
9 
Əyri  səthlərin  bir  sıra  optik  xüsusiyyətlərə  malik 
olması  hələ  çox  qədim  zamanlardan  Evklid  (miladdan 
əvvəl  300-cü  il)  və  Ptolomeyə  (miladdan  əvvəl  127-
151-ci  illər)  də  məlum  idi.  Ancaq  mikroskopun  ixtirası 
XVI-XVII  əsrlərdə  optikanın  sürətli  inkişafından  sonra 
mümkün  oldu.  XVI  əsrdə  Leonardo  da  Vinçi  kiçik 
obyektləri  xüsusi  böyüdücünün  köməyi  ilə  daha  yaxşı 
görmək  mümkün  olması  ideyasını  irəli  sürdü.  İlk 
mikroskopu  isə  1590-cı  ildə  hollandiyalı  Zaxari 
Yansen  icad  etdi  (Şəkil  2).  Bu  cihaz  borunun  içərisinə 
yerləşdirilmiş iki linzadan ibarət idi. 
                   
         
 Şəkil 2. Zaxari Yansenin mikroskopu 
 Onlardan  biri  obyekti  böyüdür,  digəri  isə 
böyüdülmüş  obyekti  yenidən  böyüdürdü.  Zaxariya 
Yansenin  mikroskopu  3  dəfədən  10  dəfəyə  qədər 
böyütmək  qabiliyyətinə  malik  idi.  Ancaq  «Yanssen 
mikroskopu»nun  təkmilləşdirilməsində  Qalileo  Qaliley, 
Leonard  Eyler,  Ernst  Abbe  kimi  məşhur  alimlərin  də 
böyük  rolu  oldu.  1674-cü  ildə  isə  məşhur  ingilis  alimi 
Robert Huk (1635-1703) daha güclü bir mikroskop icad 
etdi (Şəkil 3). 
 

---

 
10 
                  
 
                                                                                
Şəkil 3. Robert Huk, ixtira etydiyi mikroskop.    

---

 
11 
                                                                                                                                                           
O,  öz  mikroskopu  ilə  mantar  kəsiyinə  baxanda 
onun  arı  pətəyinə  oxşar  ayrı-ayrı  gözcüklərdən  ibarət 
olduğunu gördü və Robert Huk bu gözcükləri “hüceyrə” 
adlandırdı.  Müasir  sitologiyada  hüceyrələri  hərtərəfli 
öyrənmək  üçün  müxtəlif    tədqiqat  üsullarından  istifadə 
edilir.  Hüceyrələri  və  onların  quruluş  komponentlərini 
öyrənmək 
üçün 
işıq, 
təzadlı, 
ultrabənövşəyi, 
polyarizasiya  və  eləcə  də  molekulyar  səviyyədə 
hüceyrələri  öyrənmək  üçün    elektron  mikroskopları  və 
rentgen struktur analiz üsullarından istifadə edilir. 
Elektron 
mikroskopları 
ilə 
submikroskopik  
quruluş vahidlərinin öyrənilməsi hüceyrə haqqında daha 
dəqiq məlumatların əldə olunmasına imkan verir. 
Hüceyrənin  əksər  quruluş  vahidləri-mitoxondrilər, 
plastidlər,  Holci  kompleksi,  nüvə,  nüvəciklər  və  s.  adi 
işıq mikrokopu ilə tədqiq edilir. Lakin hüceyrələrdə bir 
sıra  quruluş  vahidləri  var  ki,  onlar  ancaq  elektron 
mikrokopları  ilə  tədqiq  edilə  bilər.  Məs:  ribosomlar, 
membran, 
sinanoptik 
qovuqlar, 
miofilomentlər, 
xromosomların mikrofibriləri və s. 
Digər  tərəfdən  işıq  mikroskopunda  öyrənilməsi 
mümkün  olan  komponentlərin  özlərinin  daha  dəqiq 
öyrənilməsi  üçün  də  elektron  mikroskopları  tələb 
olunur.         
İşıq  mikroskopları.  Müasir  işıq  mikroskopları 
hüceyrə  və  onun  komponentlərini  3600  dəfə  böyüdür 

---