Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
17 
Qaranlıq  görüş  dairəli  mikroskoplar.  Bu 
mikroskoplarla  tədqiqat  aparmaq  üçün  adi  bioloji 
mikroskoplara  xüsusi  kondensor  əlavə  edilir.  Qaranlıq 
sahəli  kondensor  xarici  korpusdan  daxili  patronda 
yerləşən 
optik 
hissədən 
müdafiə 
və 
dairəvi 
diafraqmadan ibarətdir. Bu kondensor adi mikroskopun 
kondensorundan fərqli olaraq işıq mənbəyinin ancaq, ən 
maili  şüalarını  keçirir.  Kənar  şüalar  isə  maili 
olmadığından  obyektivə  düşmür.  Ona  görə  də  görüş 
dairəsi  qaranlıq  görünür.  Obyektivə  ancaq  obyektdən 
əks  olunan  şüalar  düşür.  Həmin  şüalar  obyektin  parlaq 
işıqlanan  kənarlarının  xəyalını  əmələ  gətirir.  Nəticədə 
yan  tərəflərdən  işıqlandırılan  obyekt    qaranlıq  sahə 
fonunda müəyyən edilir. 
İşıq  mikroskopuna  bərkidilmiş  qaranlıq  sahəli 
kondensor  mikroskopa  yan  tərəfdən  düşən  şüaları 
keçirtdiyi  üçün  qaranlıq  sahədə  kəskin  yan  kontrats 
yaradır.  Ona  görə  də  adi  mikroskoplarla  görünməyən 
məsafədə asılı vəziyyətdə olan ən kiçik hissəcikləri belə 
kondensorun  kiçik  deşiyindən  keçən  güclü  işıq  şüaları 
dəstəsinin  təsirindən  qaranlıq  sahədə  görmək  olur. 
Adətən  müxtəlif  optik  sıxlıqda  olan  quruluşlar  ümumi 
qaranlıq  fonda  işığı  müxtəlif  dərəcədə  səpələyir  (tindal 
effekti). 
Qaranlıq 
görüş 
dairəsində 
müxtəlif 
canlı 
hüceyrələri 
öyrənmək 
olur. 
Qaranlıq 
sahəli 
mikroskopiyada həm təbii, həm də süni işıqdan istifadə 
olunur.  Süni  işıq  üçün  İO-7  və  İO-19  işıqlandırıcı 
qurğulardan istifadə etmək olar. 

---

 
18 
Ultrabənövşəyi 
işıq 
mikroskopları. 
Ultrabənövşəyi  şüalar  insan  gözü  tərəfindən  qəbul 
edilmir.  Odur  ki,  hüceyrələrin  və  onların  quruluş 
vahidlərinin  bilavasitə  ultrabənövşəyi  şüalarla  adi 
mikroskopda 
öyrənilməsi 
mümkün 
deyil. 
Q.M.Brumberqin 
icad 
etdiyi 
ultrabənövşəyi 
mikroskopları  hüceyrə  tərkibinə  daxil  olan  maddələrin 
əksəriyyətinin  ultrabənövşəyi  şüaları  udaraq  özünə  xas 
spektrini  yaratması  prinsipinə  əsaslanır.  Bu  cür 
mikroskop  vasitəsilə  istər  canlı  istərsə  də  fiksə  edilmiş 
hüceyrələri tədqiq etmək olar.Müxtəlif şəffaf və rəngsiz 
obyektlər  qısadalğalı    ultrabənövşəyi  şüaları  udduqdan 
sonra  fərqli  spektrə  malik  olur.Obyektin  qısadalğalı 
ultrabənövşəyi  şüaları  udma  intensivliyindən    və 
xarakterindən  asılı  olaraq  onun  adi  işiq  mikroskopu  ilə 
görə  və  öyrənə  bilmədiyimiz  hissələrini  görə  bilir    və 
tədqiq edə bilirik. Son dövrlərdə  
ultrabənövşəyi mikroskopiya tədqiqat üsulu kimi tibbdə 
və 
biologiyada 
geniş 
istifadə 
olunur. 
Çünki 
ultrabənövşəyi  şüalar  fonunda  canlı  hüceyrədə  gedən 
müxtəlif  bioenergetik  proseslərlə  müşahidə  olunan 
hadisələri öyrənmək olar. Ultrabənövşəyi şüaların dalğa 
uzunluğu (0,290 mkm) görünən işıq şüalarından (0,400-
0,700  mkm)  xeyli  qısa  olduğundan  bu  mikroskopların 
böyütmə  imkanı  adi  işıq  mikroskoplarından  qat-qat 
yüksəkdir. Əgər adi işıq mikroskoplarında 0,2-0,3 mkm 
ölçüdə  hüceyrə  quruluşu  tədqiq  etmək  mümkünsə, 
ultrabənövşəyi  işıq  mikroskoplarında  isə  0,11  mkm  
ölçüdə obyekti tədqiq etmək mümkündür. 

---

 
19 
Ultrabənövşəyi  işıq  mikroskopları  vasitəsilə 
hüceyrədəki  bu  və  digər  maddələrin  miqdarının 
öyrənilməsi, 
hüceyrələrin 
quruluş 
vahidlərinin 
fotoşəkillərinin çəkilməsi də mümkündür. 
Flüoressent  mikroskopları.  Canlı  hüceyrələrin 
öyrənilməsində 
flüoressent 
mikroskopların 
və 
flüoressent  rənglənmələrin  də  çox  böyük  əhəmiyyəti 
vardır  (Şəkil  7).  Bu  üsulun  mahiyyəti    ondan  ibarətdir 
ki,  bir  çox  maddələr  işıq  enerjisini  udduqda  onlar 
işıqlanır (flüoressensiyaya uğrayır). Məsələn, yarpaqdan 
ayrılmış  xlorofildən  işıq  şüası  keçdikdə  qırmızı  rəngdə 
görünür.  A  və  B  vitaminləri,  bakteriyaların  bəzi 
piqmentləri də flüoressensiya qabliyyətinə malikdir. Bu 
cəhət  bakteriyaları bir- birindən fərqləndirməyə imkan 
verir.  Lakin  hüceyrədəki  bir  çox  maddələrin  öz 
flüoressensiyası  olmur.  Belə  maddələrə  yalnız  xüsusi 
flüoressen  rəngləyicilərilə  təsir  etdikdə  onlar  müxtəlif 
rənglərə  boyanırlar.  Belə  rəngləyicilərə  flüoroxromlar 
deyilir.  Flüoroxromlar  da  digər  vita  rəngləyicilər  kimi 
çox zəif qatılıqda (1:10000, 1:100000) istifadə edilir.                           

---

 
20 
 
Şəkil 7. Flüoressent mikroskopu 
 
Flüoroxromların 
əksəriyyəti 
hüceyrə 
komponentlərinin  hər  birini  spesfik  rəngdə  rəngləyir. 
Məsələn,  narıncı  akridin  dezoksiribonuklein  turşusunu 
(DNT)  yaşıl  rəngdə,ribonuklein  turşusunu  isə  (RNT) 
narıncı  rəngə  boyayır.  Ona  görə  də  narıncı  akridinlə 
flüoressensiya  üsulu  hazırda  DNT  və  RNT-nin 
hüceyrədə  lokalizasiyasını  müəyyən  edən  əsas 
üsullardan  biri  kimi  istifadə  edilir.  Bu  üsul  ilə  canlı 
hüceyrədə  bu  və  ya  digər  kimyəvi  maddənin 
miqdarını,yerləşməsini  və  s.  öyrənmək  olar.  Bundan 
başqa  flüoroxromlar  hüceyrə  komponentlərinin    kəskin 
rənglənmələrini  təmin  edir  ki,  bu  da  öz  növbəsində 
hüceyrədə  istənilən  quruluş  vahidini  tapmağa  onun 
lokalizasiyasını,  quruluşunu  öyrənməyə  imkan  verir. 
İşıq  mənbəyi  kimi  göy  və  bənövşəyi  şüaların 
flüoressensiyyasından  istifadə  etmək  üçün  aşağı  voltlu 

---