Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
21 
lampaya  malik  bioloji  mikroskoplardan  istifadə  edilir. 
Bunun üçün mikroskopa flüoressensiya yaradan göy işıq 
filtri və artıq  göy şüaları aradan qaldıran sarı işıq filtri 
əlavə edilir. 
Ultrabənövşəyi  şüalardan  flüoressensiya  mənbəyi 
kimi 
istifadə 
etdikdə 
isə 
xüsusi 
flüoressent 
mikroskoplarından  istifadə  edilir.  Bu  mikroskopların 
optika  sistemi  ultrabənövşəyi  şüaları  buraxan  kvarsdan 
düzəldilmişdir. 
Elektron 
mikroskopları. 
Elektron 
mikroskoplarının  icad  edilməsi  hüceyrə  quruluşunun 
öyrənilməsində  yeni  dövr  açdı.  İşıq  mikroskopundan 
fərqli  olaraq  elektron  mikroskopunda  yüksək  enerjiyə 
malik  (200  eV-400  eV)  elektron  selindən  istifadə 
edilir.1931-ci  ildə  R.Rudenberq  ixtira  etdiyi  elektron 
mikroskopa görə patent aldı.1932-ci ildə isə M.Knol və 
E.Ruski 
elektron 
mikroskopunun 
ilk 
prototipini 
yaratdılar.  E.Ruskinin  bu  işi  1986-cı  ildə  Nobel 
mükafatına 
layiq 
görüldü. 
Müasir 
elektron 
mikroskoplarında  (şəkil  8)  4A
0
  ölçüdə  hüceyrə 
komponentlərini  tədqiq  etmək  mümkündür.  Elektron 
mikroskoplarının  adi  mikroskoplardan  fərqi  ondan 
ibarətdir  ki,  elektron  mikroskopunda  işıq  mənbəyi 
əvəzinə  elektron  selindən  istifadə  olunur.  Optik  şüşə-
linzalar  isə  elektromaqnit  sahəsi  ilə  əvəz  edilmişdir. 
Elektron mikroskopunda elektron selinin hərəkət sxemi  
şəkil 4-də verilmişdir. 
 
 
 

---

 
22 
 
  
 
                                       
 
 
Şəkil 8.Müasir Tranmissiya Elektron mikroskopu 
  
Elektron  mənbəyi  kimi  (katod)  elektron  cərəyanı 
ilə  şiddətli  qızdırılmış  volfram  sapdan  istifadə  edilir. 
Qızdırılmış  volfram  sapdan  çıxan  elektron  seli  anoda 
doğru  yönəlir.  Elektronların  katoddan  anoda  doğru 
hərəkəti  getdikcə  artan  elektron  potensialı  hesabına 
yaranır. 
Anodun  mərkəzində  kiçik  deşik  olur,  həmin 
deşikdən  elektronlar  keçir  və  elektron  dəsti  kondenson 
linzasını  əvəz  edən  elektromaqnit  sarğıda  fokuslaşır  və 
obyektə  doğru  yönəldilir.  Kondensor  linzasını    əvəz 
edən  elektromaqnit  sarğı  elektronları  dağılmağa 
qoymur,  onları  toplayaraq  tədqiq  olunan  obyektə 
yönəldir(Şəkil 9). 

---

 
23 
Bu  məqsədlə  müayinə  olunacaq  bioloji  obyektləri 
(mikrob,  virus,  hüceyrə  və  s.)  müxtəlif  qarışıqlardan 
(qida mühiti, duz, toxuma və s.) təmizləmək lazımdır.  
Təmizlənmiş obyekt kolloiddən hazırlanmış xüsusi 
zərif  pərdə  üzərinə  keçirilir.  Kolloidal  pərdəni 
hazırlamaq  üçün  amin  asetatda  hazırlanmış  1,5% 
kolloid  məhlulu  suyun  üzərinə  tökülür.Bu  məhlul 
buxarlandıqdan  sonra  çox  zəif  pərdə  (0,0000001sm 
qalınlığında)  yaranır  ki,  bunu  da  kiçik  gözcüyü  olan 
metal toz üzərinə keçirirlər.  
Elektronlar  şüşədən  keçmədiyinə  görə  elektron 
mikroskopunda  bu  pərdə  əşya  şüşəsini  əvəz  edir. 
Elektron  seli  obyektdən  keçdikdən  sonra  ondan  alınan 
obyektin böyüdülmüş əksi obyektivin böyüdülmüş əksi 
obyektivin  linzasını  əvəz  edən  ikinci  elekromaqnit 
sarğıya düşür. Bundan sonra elektron seli okulyarı və ya 
proyeksiya  linzasını  əvəz  edən  3-cü  elektromaqnit 
sarğıya  düşür.  Beləliklə  obyektivin  böyüdülmüş  əksi 
xüsusi  flüoressent  ekranda  çox  aydın  sürətdə  görünür. 
Elektron mikroskopunda tədqiq edilən  obyektin şəklini 
də  çəkmək  mümkündür.  Elektron  mikroskoplarında 
ancaq  fiksə  edilmiş  hüceyrə  preparatları  tədqiq  edilir. 
Canlı  hüceyrələrin  elektron  mikroskoplarında  tədqiq 
edilməsi  mümkün  deyil.  Bu  da  onunla  əlaqədardır  ki, 
mikroskopda  elektronların  hərəkəti  ancaq  vakuum 
şəraitində  mümkündür.  Bu  şəraitdə  isə  hüceyrə 
tərkibindəki  suyun  çıxması  ilə  əlaqədar  olaraq  onda 
həyati proseslər yayınır  

---

 
24 
                        
 
 
 
 
 
Şəkil 9.  İşıq (solda) və elektron (sağda)  
mikroskopundə şüaların hərəkəti. 
 
Göz 
Okulyar 
 
Okulyar 
Obyektiv 
Obyektiv  
Obyekt 
Obyekt 
 
Kondensor 
Kondensor 
İşıq 
mənbəyi 
 
Anod 
 
Katod 
Elektron 
məbəyi 

---

 
25 
Digər  tərəfdən  canlı  hüceyrələr  elektronların 
intensiv  hərəkətindən  də  zədələnirlər.  Elektron 
mikroskoplarının  kəşf  edilməsi  hüceyrə  haqqındakı 
anlayışların çox genişlənməsinə səbəb olur. 
 
CANLI   HÜCEYRƏLƏRİN  ÖYRƏNİLMƏ  
ÜSULLARI 
 
Canlı  hüceyrələrin  işıq  mikroskoplarında  qısa 
müddət  ərzində  tədqiq  etmək  mümkündür.  Hüceyrələri 
daha  dərindən  uzun  müddətdə  tədqiq  etmək  lazım 
gəldikdə,  onları  xüsusi  kameralara  keçirirlər.  Bu 
kameralar yastı, deşikli şüşə qablar olub, üzəri qapaqla 
örtülür.  Bəzən  yığılıb  açıla  bilən  kameralardan  da 
istifadə  edilir.  Tədqiq    ediləcək    ibtidai    orqanizmlər, 
sərbəst  yaşayan  təkhüceyrəlilər,  qan  hüceyrələri  və  ya 
çoxhüceyrəli  orqanizmin  müəyyən  toxumalarından 
ayrılan  hüceyrələr  belə  kameralarda  tədqiq  olunur. 
Öyrənilən  obyektdən,  tədqiqatın  məqsədindən  asılı 
olaraq  hüceyrələr  xüsusi  qidalı  mühitdə  saxlanılır  və 
tədqiq  olunur.  Təkhüceyrəli  orqanizmlər  üçün  belə 
mühit  onların  yaşadığı  xarici  mühitdəki  şəraitə  uyğun 
olan  mühitdir.  Bəzən  laboratoriya  şəraitində  onların 
yaşayıb  çoxalması  üçün  təbii  mühitə  müvafiq  şərait 
yaradılır.  Adətən  belə  mühit  müxtəlif    duzların 
tarazlaşdırılmış  məhlullarıdır  ki,  həmin  məhlullara 
onların  qidasını  təşkil  edən  mikroorqanizmlər  və  digər 
ibtidailər  daxil  edilir.  Qan  hüceyrələri  və  ya  digər 
sərbəst yaşayan hüceyrələr plazma və ya xüsusi sintetik 
mühitdə öyrənilir. 

---