Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
36 Şəkil 14. Bitki (B) və heyvan (A) hüceyrələrinin quruluşu Hüceyre qlafı Bir çox hüceyrələrdə plazmatik membran üzərində əlavə qalın bir örtük olur ki, o bitki, göbələk və bakteriya hüceyrələrində hüceyrə divarı adlanır və işıq mikroskopunda aydın görünür. Hüceyrə divarı ekstrasellulyar quruluş vahidi olub, plazmatik membran üzərində yerləşir. Hüceyrə divarı hüceyrənin həyat fəaliyyəti məhsullarından yaranır. Onun komponentləri hüceyrədə sintez olunur, sitoplazmadan çıxarılır, plazmatik membran üzərində toplanır. Hüceyrə membranın polisaxarid kompleksinin quruluşu elədir ki, 37 o su, müxtəlif duzlar, bir çox molekullar üçün keçiricidir. Bitki hüceyrələri iki tip hüceyrə divarına malik olurlar: ilkin (birinci) və ikinci hüceyrə divarları. Birinci hüceyrə divarı adətən nazik olub təxminən 1μm-dən az qalınlıqda olur, böyüməkdə olan hüceyrələrin divarını təşkil edir və sitokinez zamanı yaranır. Birinci hüceyrə divarı əsasən hemisellüloza və pektin polisaxarid matriksdən və bu matriksə sıx yüklənmiş sellüloza mikrofibrillərdən təşkil olunmuşdur. Sellüloza mikrofibrillər hemisellüloza vasitəsi ilə bir-birinə bağlanmışdır (sanki hörülmüşdür). Pektinlər əsasən plazma membranın struktur zülalları ilə əlaqədə olub hüceyrə divarını membran ətrafında bərkidir. İkinci hüceyrə divarı daha qalın və bərk olub hüceyrələr böyüməni (genişlənməni) başa çatdırdıqdan sonra əmələ gəlir. İkinci hüceyrə divarı öz möhkəmliyini və sıxlığını ona hopmuş liqnin adlanan bərk yapışqanabənzər maddə hesabına əldə edir. Liqninləşmiş ikinci divarın yaranması təkamül prosesində bitkilərin yuxarıya doğru böyüməsi və möhkəm gövdənin yaranması ilə bağlı olmuşdur. Hüceyrə divarının hüceyrənin həyatında rolu böyükdür. Belə ki, nəinki hüceyrəyə forma və möhkəmlik verərək karkaz rolunu oynayır, həm də hüceyrənin turqor xüsusiyyətini formalaşdırır. Hüceyrə divarının tərkibinə sellüloza, hemisellüloza və pektindən başqa əlavə komponentlər də (liqnin və ya koniferil spirti) kutin, suberin daxil olur ki, o qılafın möhkəmliyini artırır, mantarlaşmasını 38 təmin edir. Epidermis hüceyrələrində qılaf üzərində mum toplanır ki, o da hüceyrədə suyun itməsinin qarşısını alır. Əksər ibtidailərdə və heyvan hüceyrələrində plazmatik membran üzərində qlikokalis qatı olur. Bu qat çox nazik və elastikdir, işıq mikroskopu ilə müşahidə etmək olmur. Qlikokaliksin tərkibinə 1% müxtəlif membran karbohidratları daxil olur. Həmin karbohidratlardan - heksazamin, fruktoza, sial turşusunu göstərmək olar ki, onlar uzun şaxələnən zəncirvari polisaxaridlər olub, lipoproteid membranın zülalları ilə birləşir. Qlikokaliksin quruluşu elədir ki, o müxtəlif maddələrin diffuziyasının sürətini azaldır. Burada hüceyrənin sintez etdiyi və qlikokalikslə bağlı olan fermentlər toplanır. Bu fermentlər hüceyrədən kənarda maddələrin həll olmasını təmin edir. Bu cür parçalanma məhsulları olan amin turşuları, şəkərlər, nukleotidlər və s. plazmatik membran məsamələrindən keçərək hüceyrə tərəfindən mənimsənilir. Qlikokaliks xüsusən bağırsaq epitelisində daha aydın görünür. Bir çox ibtidailərdə (infuzor) plazmatik membran hüceyrəyə forma verən pellikulanın yaranmasında iştirak edir. İnfuzorda pellikula hüceyrə səthində qalınlaşma əmələ gətirir ki, o altıbucaqlı quruluşda olub, mərkəzində kirpiklər yerləşir. Pellikula hüceyrəyə forma və möhkəmlik verir. Onun möhkəm olması həmçinin sitoplazma tərəfdən kortikal qatın membrana birləşməsi ilə də əlaqədar olur. Hüceyrə qilafının ikinci hissəsini qlikokaliks təşkil edir . Qlikokaliks sitomembranın tərkibinə daxil olan mürəkkəb zülalların (qlikoproteidlərin) quyruqlarından 39 və mürəkkəb lipidlərdən (lipoproteinlərdən) təşkil olunub. Qlikokaliksdə həmçinin membranın səth zülalları və inteqral zülallar yerləşir. Onların funksional mərkəzləri qlikokaliksdə yerləşir. Bu zülallar ferment rolu oynaya bilərlər. Qlikokaliksdə immunoqlobulinlər, reseptorlar yerləşə və fermentlər yığıla bilər (adsorbsiya). Qlikokaliksin funksiyaları aşağıdakılardır: 1. Reseptor- qonşu hüceyrələri və hüceyrəarası maddələri tanıyır və alınan siqnalın hüceyrə daxilinə ötürülməsində iştirak edir 2. Hüceyrəarası əlaqələrin tənzimlənməsində iştirak edir. 3. Posttranslyasiya dövründə yeni modifikasiya olunmuş zülalların membranda səmtləşməsini təmin edir. 4. Maddələrin daşınmasında iştirak edir. Hüceyrə qılafının üçüncü komponenti dayaq və yığılan strukturlardan ibarət membran qatıdır. Membran qatın tərkibinə yığıcı strukturlar- aktin filamentlər və habelə dayaq aparatı keratin filamentlər, mikroborucuqlar daxildir. Membranaltı qat bir tərəfdən sitoskeletlə digər tərəfdən qlikokaliks reseptorları ilə sıx bağlıdır. HÜCEYRƏARASI TƏMAS FORMALARI Hüceyrə arası təmas-hüceyrələrin bir-biri ilə əlaqəsidir. Bu əlaqə məsafədən və ya distant və birbaşa və ya kontakt yolu ilə reallaşa bilər. Distant əlaqələr Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|