Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ötürücü təmas
- Sinaptik təmas
40 hüceyrələr tərəfindən hüceyrəarası mühitə ifraz olunan həll olmuş maddələr vasitəsilə baş verir. Bu maddələrə mediatorlar və ya əlaqələndiricilər deyilir bunlara çox 0zaman siqnal ötürücüləri də deyilir. Mediator qismində hormonlar, biogen amillər, anticismlər və bir çox digər bioloji fəal maddələr çıxış edə bilərlər. Bütün qeyd etdiyimiz bu maddələr hüceyrənin ifraz olunan mediatorları ilə qarşılıqlı əlaqədə olan reseptor aparatına təsir edərək liqand rolunu oynayırlar. Beləliklə hüceyrələrarası əlaqələr zamanı hormonların təsiri hüceyrələrə siqnallar kimi transmembran reseptorlar vasitəsi ilə ötürülür və hüceyrə siqnalın tipindən asılı olaraq ona cavab reaksiyasını hazırlayır. Bundan başqa bütün çoxhüceyrəli orqanizmlərdə hüceyrələr öz aralarında birbaşa (kontakt yolu ilə ) əlaqə ilə bağlanır. Birbaşa əlaqələr bir neçə fazadan ibarətdir ki, bura ilkin mərhələ kimi distant əlaqə də daxildir: 1. Bir hüceyrənin digər hüceyrəni tanıması (distant əlaqə mediatorlar, kontakt əlaqə ilə reseptorlar vasitəsilə). 2. Hüceyrələr arasında zəif birləşmələrin yaranması. 3. Möhkəm hüceyrəarası birbaşa əlaqələrin yaranması. İkinci və üçüncü mərhələlər hüceyrə adqeziyası molekulların köməyi ilə həyata keçirilir. Bütün hüceyrəarası kontaktlar 3 əsas tipə bölünür: Adqeziya kontaktları, sıx kontaktlar, ötürücü təmas. 41 1. Adqeziya kontaktlarında, hüceyrələr bir- biri ilə mexaniki birləşirlər. Bu tip əlaqələrin əsas tipi kimi desmosom təması göstərmək olar. Desmosom təmas da üç tipdə olur: A) Nöqtəvi desmosomlar. Ən çox örtük epitelisi hüceyrələrində olur epiteli hüceyrələrinin bazal membranlara birləşməsində iştirak edir. Bu zaman iki hüceyrənin membranında daxili tərəfdən elektron sıx maddədən ibarət olan kerotin mikrofilamentləri bağlı lövhələr yerləşir, bəzən bu lövhələr çox qatlı olur. Bu filamentlər ya lövhənin üzərində yerləşir, ya da onun səthi boyu uzanır. Bir-birinə yapışan iki hüceyrənin lövhəcikləri, hüceyrəarası boşluqdan keçən funksiyası məlum olmayan zülal lifləri ilə birləşir. Bəzən sitoplazma tərəfdən bu zonada spesifik maddə yerləşir ki, bu da membranın daxili səthinin qalınlaşmasına səbəb olur. Qonşu hüceyrələrin desmosomları simmetrik yerləşir və hüceyrələrin mexaniki əlaqəsini təmin edir. 42 Şəkil 15. Hüceyrəarası təmas formalarının müxtəlif növləri. a – yarıqlı təmas. Bu təmas hüjeyrələr arasında kimyəvi maddələrin mübadiləsinə imkan verir (ion mübadiləsi). x 15000. b – desmosomlar (epidermis) x 50000. (a,b – C.K.Rollana görə). j – yarımdesmosomlar x 224000 (S.B.Konev, B.M.Macola görə) P – yarımdesmosomlar, T – tonofibrillər, B – bazal membran V – kollogenliflər. d – yarıqlı təmasın ulturastruktur və molekulyar sxemi: 1 – 6 zülal subvahidindən ibarət kanal (1a – subvahidlərin açıq vəziyyəti, 1b – subvahidlərin qapalı vəziyyəti) (Y.U.Komisarçik, A.A.Mironova görə). 43 B) Desmosom zonalar. Onlar hüceyrənin apikal ucuna yaxın zolaq şəklində yerləşirlər. Bu zolaq sitoplazma tərəfdən lokalizə olunmuş aktiv filamentlər yığımından ibarətdir. C) Yarımdesmosomlar. Bunlar özlərini növbəti desmosomların müəyyən hissəsi kimi göstərirlər. Epiteli hüceyrələrini bazal membrana birləşdirirlər. Adqeziya kontaktlarının reallaşmasında E-kadqerin, desmakollin, desmoqlein və s. adqeziya mollekulları mühüm rol oynayır (Şəkil 15). Ötürücü təmas – bu təmas tipində iki hüceyrə membranı təxminən 3 nm məsafəyə qədər bir-birinə yaxınlaşırlar. Bu zaman hüceyrələr arasında müəyyən kiçik molekullu birləşmələrin (aminturşuları, şəkər, ATF, nukleotidlər və s.) sərbəst mübadiləsi gedə bilir. Beləliklə bu tip təmasda hüceyrələr arasında təkcə mexaniki yox, həm də kimyəvi əlaqə yaranır. Belə təmas saya əzələ toxması hüceyrələri və ürək əzələ hüceyrələləri arasında ola bilər. Ötürücü təmasa həm də sinir hüceyrələri arasında olan – sinapsları misal göstərmək olar. Sinaptik təmas sinir toxuması üçün xas olub, iki neyron arasında eləcədə neyronla reseptor və ya effektor arasında rast gəlinir. Sinapslar iki hüceyrənin təmas sahəsi olub, qıcığı və ya tormozlanmanı bir istiqamətdə bir elementdən digərinə ötürür. Sinapslar sinir hüceyrələrinin çıxıntılarında yaranan dendrit və aksonların terminal sahələridir. Neyronlar arası sinapslar sinir hüceyrəsinin çıxıntısı ucunda armudvari genişlənmə şəklində olur. Bir sinir Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|