15
(1883-1912) olmuşdur» (83, 68-69).
Doğrudan da, Ə.Cavadın dünyagörüşünün və ədəbi
zövqünün formalaşmasında, xalq ədəbiyyatına marağında
A.Surun təsiri danılmazdır. Əli Saləddin şairin poeziya
ruhunun tamamilə xalq şeiri və türkçülük üzərində köklən-
diyini göstərir, Mədrəsədə oxuduğu illərdə Osmanlı
düşüncə tərzinə uyğun sənət baxışlarının onun
müəllimlərinin təsiri altında əmələ gəldiyini nəzərə
çatdırır (110, 27).
Ə.Cavadın poeziyasına Osmanlı Türkiyəsi ab-hava-
sının qüvvətli təsiri onun Gəncə gimnaziyasında təhsil
aldığı illərdən başlayır, bu, Balkan və I Cahan savaşı
illərində daha da dərinləşərək ümumtürkçülük görüşü
halına gəlir. Ə.Saləddin müəllimlərinin Ə.Cavada olan
təsirini daha inandırıcı şəkildə ifadə etmək üçün faktlara
müraciət edərək yazır: «Əhməd Cavadın arxivində «Fələk
dil kabab...» adlı 34 səhifəlik bir əlyazması saxlanılır. Bu
şeirlər toplusunun əksəriyyətini şair mədrəsədə oxuduğu
illərdə qələmə almışdır. Çox qəribədir ki, onların çoxu
ərəb-fars sözləri, tərkibləri ilə doludur. Müəllifin ilk
qələm təcrübələri, ilk axtarışları nəticəsində meydana
çıxmış bu şeirlər klassik rübai, qəzəl, hələ tamam
formalaşmamış şəkillərdə yazılmışdır. Əlbəttə, onların
arasında nisbətən xalq dili, aşıq yaradıcılığına əsaslanan
nümunələr də yox deyil» (110, 27). Bunların bəzilərinin
A.Surun kiçik redaktəsi ilə meydana gəldiyini yazan
Ə.Saləddin fikrinə belə davam edir ki, ədəbiyyata «ərəb,
fars sözləri Osmanlı türkcəsi və Azərbaycan türkcəsi bir-
birinə qarışmış şeylərlə gələn Əhməd Cavad bir neçə ildən
sonra tanınmaz dərəcədə dəyişmiş, heyrət ediləcək bir
şəkildə 1913-cü ildə yazdığı «Dilimiz» adlı şeirindən
sonra sadələşmiş,… hamının anladığı bir dilə keçmişdir»
16
(110, 28).
Ə.Cavad öz müəllimlərinə, o sıradan Abdulla Sura
dərin hörmət və məhəbbət bəsləyirdi. Bunun bir səbəbi də
A.Surun ona məfkurə və türklük ruhu aşılamasıdır. Təsa-
düfi deyil ki, A.Surun vaxtsız vəfatı gənc Cavadı möhkəm
sarsıtmış və o öz hisslərini, yanğılarını poetik şəkildə bu
itkiyə həsr etdiyi şeirində anlatmışdır. Əziz müəllimi
Abdulla Surun dəfn mərasimində edilən çıxışlar zamanı
gənc Cavad da həmin şeirini oxumuşdu. Hüseyn Cavid
onun dəfn mərasiminin təsvirinə həsr etdiyi «Mirzə
Abdulla Məhəmmədzadə, yaxud (A.Sur) – Abdulla Tofiq.
Mərhumun təşii-cənazəsi mərasimi» başlıqlı məqa-
ləsindəki «…gənc və alicənab şairimiz Cavad əfəndi həzin
və ahəngdar bir tövrlə yazmış olduğu gözəl və yanıqlı
əşarı söyləməyə başladı» sözlərindən onun Ə.Cavadı necə
yüksək dəyərləndirdiyi məlum olur və həmin şeirin
mətnini bütünlüklə təqdim edir (47, 222). Əhməd Cavadın
bu mərsiyəsi öz səmimiliyi ilə diqqəti çəkir; belə ki, gənc
şair burada özünün kədər və sarsıntılarını səmimi şəkildə
bildirir.
Ə.Cavad maarif ziyasının milləti və vətəni aydınlığa
doğru istiqamətləndirdiyini belə ifadə edir:
Bu Vətənin bunu görən südü təmiz övladı
Bir qaç kişi o gün bizim qara günü anladı! (42, 45)
Ə.Cavadın ruhundan süzülüb gələn bu misralar həm
də onun bir gənc kimi, öz amalına sədaqətinin poetik
təsdiqi idi. Bu fikirlərin mayasında, şübhəsiz ki, türkçülük
duyğuları və ruhu da var. Çünki Türkiyədə təhsil alan
müəllimi həmişə öz yetirmələrinə türk düşüncə tərzini,
türk ruhunu aşılamağa çalışırdı. Ə.Cavada verdiyi
məsləhətlərdə də, onun ilk qələm təcrübələrini təqdir və
17
təshih edəndə də ümumtürk anlayışını öyrədir, Azər-
baycan və Türkiyə şairlərinin türkçü, milli ruhlu şeirlərini
anladırdı. Təbii ki, bu illərdə Gəncə gimnaziyasında
fəaliyyət göstərmiş Mirzə Abbas Abbaszadə, İdris
Axundzadə, Əli Razi Şəmsizadə, Əli Nəzmi və dövrünün
başqa tanınmış maarif, mədəniyyət və ədəbiyyat
nümayəndələrinin, bütövlükdə Gəncə ədəbi pedaqoji
mühitinin də bu işdə önəmli rolu olmuşdur.
Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərində Gəncə Azər-
baycan ictimai-milli həyatında mühüm rol oynayan şəhər-
lərdən birinə çevrilmişdi. Təsadüfi deyil ki, Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə Azərbaycanda milli ictimai fikrin və milli
azadlıq ideyalarının inkişaf edib yayılmasında Gəncə
mühitinin rolunu xüsusi qiymətləndirərək yazırdı:
«Gəncədə təsis edilən «Mədrəseyi-ruhaniyyə» vaxtilə
milliyyətpərvərlik ruhunun təqviyə edilən ən mühüm
mərkəzi idi. Buradan Azərbaycan bir çox müəllimlər,
mühərrirlər və şairlər qazanmışdır» (105, 19-20). Ə.Cavad
belə bir münbit elmi, ədəbi-pedaqoji mühitdə təlim-tərbiyə
alaraq addımlarını atmışdı. Bütün bunlar o zaman Gəncədə
sağlam və səviyyəli mühitin varlığından xəbər verir.
Ə.Cavadın Gəncədən kənara çıxmadığı vaxtlarda yaz-
dığı və ədəbi mühitdə birmənalı qarşılanmayan ilk mətbu
şeiri 1913-cü ilə aiddir. «Müdhiş düşüncələr» adlı şeir elə
həmin ildə «Şəlalə» jurnalının 18-ci sayında çıxmış və
kəskin tənqidlə qarşılanmışdı. Türkiyədən bir jurnalist
kimi Azərbaycana gələn və «Şəlalə» jurnalını nəşr edən
Xalid Xürrəm Səbribəyzadə jurnalın növbəti nömrələrinin
birində (8 iyun, 1913) şeir haqqında «Altun qələm» adlı
tənqidi məqalə ilə çıxış etmişdir. Ə.Cavadın qızıl qələminə
ikibaşlı məna verib, məqaləyə başlıq seçən X.X.Səbri-
bəyzadə şeiri hər baxımdan yararsız saymış, xüsusilə
Dostları ilə paylaş: |