Azяrbaycan mиllи elmlяr akademиyasы
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
21 elmi-pedaqoji fəaliyyətlə məşğul idi. Nəzərə almaq lazımdır ki, ədibin «Gülzar» dərsliyi də elə 1912-ci ildə çapdan çıxmışdı. Ancaq onun böyük qardaşı Axund Yusif Ziya Talıbzadənin türklük, islamlıq və istiqlal uğrunda həm qələmi, həm də silahı ilə vuruşduğu, döyüş meydanlarının birində qəhrəmancasına həlak olduğu bəllidir. Axund Yusif Talıbzadənin həyat və fəaliyyətinə monoqrafiya həsr edən sənətşünaslıq namizədi, dosent M.Əsədli bu məsələ ilə bağlı araşdırma aparmış və A.Şaiqin Balkan savaşında iştirak etmədiyini təsdiqləmişdir (63, 57-62). Balkan müharibəsi başlanarkən yeni-yeni təşəkkül tapan «Ədəmi-Mərkəziyyət. Müsavat» partiyası Türkiyəni müdafiəyə çağırış xarakterli bir bəyannamə ilə çıxış etmişdi. Həmin bəyannamə Bakıda və Tiflisdə yayılmışdı. Yusif Ziya Talıbzadə onu İstanbula da aparmışdı. İstanbulda çıxan «Səbil-ül-Rəşad» məcmuəsi isə onu öz səhifələrində dərc etmişdi. M.Əsədli tutarlı mənbələrə, o cümlədən A.Şaiqin oğlu, akademik Kamal Talıbzadənin xatirə və söhbət- lərinə, mütəxəssislərin fikirlərinə əsaslanaraq deyir: «Betül Aslan Məmməd Sadıq Arana istinadən yazır ki, hətta Bakı milyonerlərindən Əsədulla Əli bir qrupla Balkan Hərbində iştirak etmiş və zabitlik rütbəsi almışdı. Din xocalarından Əhməd Talıbzadə Yusif (Burada yanlış olaraq Axund əvəzinə Ahmed getmişdir – M.Ə.) və arkadaşları da Balkan hərbinə könüllü getmişdilər» (63, 59-61). Filologiya elmləri doktoru Nazif Ələkbərli (Qəhrə- manlı) də A.Şaiqin Ə.Cavadla birgə Balkan savaşında olmadığını bildirir (55, 53). Bu göstərilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Balkan müharibəsində Ə.Cavadın A.Şaiqlə yox, onun 22 böyük qardaşı Axund Yusif Talıbzadə ilə birlikdə iştirak etməsi daha inandırıcıdır. Söz yox ki, o dövrdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən ictimai və siyasi təşkilatların Türkiyənin xeyrinə apardıqları təbliğat kompaniyasına Əhməd Cavad kimi vətənsevər və milli ruhlu bir gənc laqeyd qala bilməzdi. O, 1937-ci ildə istintaq sorğularının birində Balkan müharibəsində iştirakını rəsmi şəkildə təsdiqləmişdir. Bu barədə danışarkən filologiya elmləri doktoru Cəlal Qasımov yazır: «20 sentyabr 1937-ci ildə şairlə (Ə.Cavadla – A.M.) üçüncü dindirmə oldu və bu dindirmə zamanı müstəntiqlər onun Türkiyə və İranla əlaqəsi məsələsinə toxundular. Sual: Siz xaricdə olmusunuzmu, nə vaxt və harada? Cavab: Bəli, mən 1912-ci ildə Türkiyədə olmuşam. Mən ora ona görə getmişdim ki, Türk-Balkan müha- ribəsində türk ordusunda könüllü iştirak edim. Mən Türkiyəyə Batumda hansısa pasport alveri ilə məşğul olan yunanlardan aldığım fars pasportu ilə get- mişəm. Mənimlə birlikdə türk ordusunda iştirak etmək üçün İdris Axundzadə (NKVD tərəfindən həbs edilib), Əli, familiyası yadımda deyil və İsa Əlizadə (hər ikisi vəfat edib) getmişdir. Biz hamımız könüllü dəstəyə qəbul olunmuşduq və onun tərkibində bolqarlara qarşı hərbi hərəkatlarda iştirak edirdik. 1913-cü ilin payızında mən Rusiyaya qayıtdım» (83, 76). Ə.Saləddin və C.Qasımova görə, Əhməd Cavad Balkan müharibəsindən əvvəl də Türkiyədə olmuşdur (44, 6; 83, 69). Ancaq onlar bu fikri irəli sürərkən heç bir mənbə göstərməmişlər. Bizə belə gəlir ki, bu doğru deyil. Çünki 1912-ci ilin əvvəllərinə qədər Ə.Cavad istedadlı bir şagird, gənc, ümidverici şair kimi müəllimlərinin və digər 23 müasirlərinin diqqətini cəlb etsə də, hələ Gəncə Ruhani gimnaziyasında oxuyurdu. 1912-ci ildə «Ədəmi- Mərkəziyyət Müsavat»ın yaydığı bəyannamədən sonra Azərbaycanda qardaş Türkiyəyə yardım kompaniyası həyata keçirilməyə başlamışdır. Ə.Cavad da gimnaziyanı bitirdikdən sonra həmin hərəkatın öncüllərindən biri kimi Balkan müharibəsində iştirak etmək üçün cəbhəyə yollanmışdı. Bu zamana qədər isə heç bir xarici ölkədə olmamışdır. Ə.Cavadın şəxsi taleyində və fəaliyyətində Türkiyəyə və türkçülüyə sevgi bu göstərilənlərlə bitmir. Filologiya elmləri doktoru Təyyar Salamoğlunun yazdığı kimi: «Birinci Dünya müharibəsi illərində həm «Cəmiyyəti- Xeyriyyə» xətti, həm də şəxsi təşəbbüsü ilə Ə.Cavadın rusiyalı soydaşlarımıza (Rusiyanın işğalı altında olan türk xalqlarına – A.M.) çox böyük kömək edərək, minlərlə adamı aclığın fəlakətli caynağından qurtarması onun tərcümeyi-halının ən şərəfli səhifələrindən biridir» (109, 34-35). Osmanlı dövləti Balkan savaşlarının yaralarından və məhrumiyyətlərindən xilas olmağa macal tapmamış Birinci Cahan savaşına cəlb edilmişdi. İlk vaxtlar bəzi uğurlar qazanan Türkiyə Doğu Cəbhəsində başlatdığı Sarıqamış hərəkatında ağır məğlubiyyətə uğradı. Hələ 1877-1878-ci illərdəki Rusiya-Türkiyə müharibəsində itirdikləri Batum, Qars və Ərdahanı geri almağa çalışan Türkiyə ordusu geri çəkilməyə məcbur oldu. Bu vaxt «Oltu, Ərdahan, Artvin ətrafında ruslardan qurtuluşu sevinclə qarşılayan türkləri ruslar faciəvi şəkildə cəza- landırmağa başladılar» (9). Osmanlı dövlətinin Ərzurum, Van, Muş, Bitlis, Rizə, Trabzon kimi şəhərlərini işğal edən Rusiya «Böyük Ermənistan» xülyasıyla yaşayan erməni Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|